Το ειδώλιο επέστρεψε ενώ μαίνεται ο Βοριάς

Το κυκλαδικό ειδώλιο μπροστά στο βαθύ μπλέ της νύχτας που έρχεται. Είναι ο βορινός τοίχος του σπιτιού με τα μικρά παράθυρα, βαθιά σαν τα 'μούτουλα' των παλιών νησιώτικων κελιών.

Το είχα χαρίσει στον πατέρα μου στο πρωτοχρονιάτικο πάρτυ που έκανε κάθε χρονο για τη γιορτή του- μόνη ημέρα του χρόνου που θυμόμασταν ότι είχε βαφτιστεί και Βασίλειος. Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης μόλις είχε ανοίξει στη Νεοφύτου Δούκα στο Κολωνάκι και, τότε το 1986, ήταν το μόνο μουσείο στην Ελλάδα που είχε φροντισμένο κατάστημα με καλοφτιαγμένα αντίγραφα εκθεμάτων και κοσμημάτων. 

Τώρα στον 21ο αιώνα, που επέστρεψε στα χέρια μου, το έφερα πίσω στην πατρίδα του, στις Κυκλάδες όπου γεννήθηκε πριν 5.000 χρόνια. Στέκεται λιτό κι ακίνητο στην παλιά κόχη ενώ πίσω του μαίνεται ο Βοριάς.

_____Ακολουθούν λίγα για τον τάφο, εικόνες και άρθρο ιστορικού για τα ειδώλια της Κυκλαδικής Τέχνης 

Θυμάμαι πάντα με συγκίνηση το μυκηναϊκό θολωτό τάφο που αποκαλύφθηκε  όταν χτιζόταν το Ξενοδοχείο Tharroe οf Mykonos και το μοναδικό αίσθημα που με συντάραξε όταν περπάτησα στο στενό διάδρομο που οδηγεί στον κύκλο όπου κάτω από το θόλο εναπόθεταν τους νεκρούς.______________

Η 'Εγκυμονούσα', 2400 π.Χ., που το 2010 πουλήθηκε στο Christie's $17 εκατομμύρια.

Μυκηναϊκός χορός

Mυκηναϊκός Θολωτός Τάφος

 Στα Αγγελικά έγινε εντυπωσιακή αποκάλυψη μυκηναϊκού θολωτού τάφου του τέλους 15ου π.Χ. αιώνα., στην κορυφή του λόφου κοντά στο ξενοδοχείο Λύτρα.

Ο τάφος είναι κυκλικός διαμέτρου 5.80 μ. σκαμμένος στο κάτω μέρος μέσα στο έδαφος και με εσωτερική επένδυση τοίχου με λιθοδομή που διατηρείται σε ύψος 4 μ. Ο θόλος που έχει καταρρεύσει είχε προστατευτική επιχωμάτωση. Εσωτερικά στο δάπεδο και σε ύψος0.30 μ. διατηρείται μια κτιστή επιφάνεια σε σχήμα Π για την εναπόθεση των νεκρών. Ο θάλαμος έχει πρόσβαση από ένα δρόμο μήκους 14 μ. περίπου και πλάτους 2μ. που κατευθύνεται από Ν προς Β.
Όλα τα ταφικά αντικείμενα και κτερίσματα, πήλινα αγγεία, χρυσά κοσμήματα, σφραγιδόλιθοι από κρύσταλλο, θα εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Ο τάφος πιθανότατα κατέρρευσε τον 13ο αι. π.Χ. και εγκαταλείφθηκε γι” αυτό και δεν υπάρχουν μεταγενέστερα ίχνη σχετιζόμενα με τον τάφο.
Νεκροταφείο υστερογεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ανακαλύφθηκε στην περιοχή των Κάτω Μύλων.

Στη Χώρα του νησιού η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως μυκηναϊκό θολωτό τάφο του 14ου – 13ου αιώνα π.Χ. με σημαντικά ευρήματα. Ο τάφος είναι ένας από τους ελάχιστους γνωστούς στις Κυκλάδες. Θρυλείται ότι ο τάφος αυτός ίσως είναι του τρωϊκού ήρωα Αίαντος του Λοκρού, γιου του βασιλιά των Λοκρών Οϊλέα.

 'Αρπιστής σε θρόνο' από την Κέρο, μάρμαρο, 25 εκ., 2800-2300 π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα.

Τα κυκλαδικά ειδώλια στην εποχή του Χαλκού

 Στειακάκης Βαλάντης (Ιστορικός Τέχνης)

Στα νησιά των Κυκλάδων, όπου υπήρχε λίγο πηλός και μεγάλες ποσότητες λευκού μαρμάρου, αναπτύχθηκε και ήκμασε σε όλη τη διάρκεια της πρώιμης εποχής του Χαλκού (3000-1700 π.Χ.) μια παράδοση κατασκευής λίθινων ειδωλίων, σε αντίθεση με τα πήλινα τα οποία ήταν σπανιότερα. Σχηματοποιημένα μαρμάρινα ειδώλια εξακολουθούσαν να κατασκευάζονται, όπως και στη Νεολιθική εποχή (7000-3200 π.Χ.), παράλληλα με τα λιγότερο ή μη εικονιστικά.

Κατά το μεγαλύτερο ποσοστό, τα μαρμάρινα ειδώλια -τα περισσότερα εκ των οποίων έχουν βρεθεί σε τάφους και σε συνοικισμούς- είναι γυναικεία. Μια χαρακτηριστική, φυσιοκρατική πρώιμη κατηγορία αυτών των μαρμάρινων ειδωλίων είναι ο τύπος του "Πλαστηρά", που χρονολογείται στα τέλη του πολιτισμού Πήλος της Πρωτοκυκλαδικής Ι. 

Ορισμένα από αυτά είναι ανδρικά , ενώ όλα στέκουν όρθια συνεχίζοντας την παράδοση των Νεολιθικών χρόνων. Τα ειδώλια του "Πλαστηρά" μοιάζουν κάπως αδέξια και άκομψα, συγκρινόμενα με τα καλύτερα από τα προγενέστερα Νεολιθικά. Μερικά έχουν ανάγλυφα χαρακτηριστικά -όπως αυτιά- και λίγα, κυρίως ανδρικά, φορούν ραβδωτούς πίλους ή κυλινδρικά στέμματα στο κεφάλι. Τα μάτια και οι ομφαλοί τους φαίνεται ότι σχηματίζονταν καμία φορά από ένθετα λειασμένα σκοτεινόχρωμα χαλίκια. Λιγότερο σχηματοποιημένα, αλλά εικονιστικά είναι τα ειδώλια του τύπου "Λούρου", που τοποθετούνται χρονικά επίσης στο τέλος του πολιτισμού Πήλος. Στην κεφαλή τους δε δηλώνονται χαρακτηριστικά και τα ατροφικά τους χέρια είναι τεντωμένα σε σχήμα σταυρού.

Η πλειοψηφία, ωστόσο, των κυκλαδικών μαρμάρινων ειδωλίων ανάγεται στην εξελιγμένη φάση της Πρωτοχαλκής εποχής του πολιτισμού Σύρος της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ. Την περίοδο αυτή παρατηρείται μια σημαντική ανάπτυξη στην παραγωγή εικονιστικών λίθινων ειδωλίων, ιδίως στη Νάξο. Τα ειδώλια με τα "Διπλωμένα χέρια" , είναι όλα γυναικεία και διαφέρουν από τους προηγούμενους τύπους. Τα χέρια τους είναι διπλωμένα κατά το πλάτος του στήθους και αντί να στέκουν όρθια, όπως τα ειδώλια του "Πλαστηρά", παριστάνονται σα να είναι ξαπλωμένα ανάσκελα, γυμνά, με το κεφάλι να κλίνει προς τα πίσω και τα πόδια χαλαρά με τα δάχτυλα τεντωμένα. Καμιά φορά μοιάζουν να βρίσκονται σε κατάσταση εγκυμοσύνης, λόγω του τονισμένου υπογάστριου. Τα περισσότερα έχουν μήκος 20 εκ. και 30 εκ. -υπάρχουν όμως και πολύ μικρότερα- ενώ τα μεγαλύτερα μπορεί να φτάνουν μέχρι και 1,50 μ. ύφος. Τα ειδώλια αυτά με τα "Διπλωμένα χέρια" είναι λίγο-πολύ φυσιοκρατικά, ενώ υπάρχουν και παραλλαγές όπως εκείνα του "Γωνιώδους τύπου" , που αν και η κατασκευή του φαίνεται απλή έχει μια αναντίρρητη γοητεία. Λίγα κυκλαδικά ειδώλια του τύπου με "Διπλωμένα χέρια", απεικονίζουν άνδρες όρθιους και συχνά ντυμένους -έστω και υποτυπωδώς- με αιδιοθύλακα, ζώνη και ταινία που περνά από τον ώμο . Ένας κάθεται σε σκαμνί και κρατά με το απλωμένο του χέρι ένα κύπελλο. Γυναίκες με διπλωμένα χέρια αποδίδονται επίσης καθισμένες σε σκαμνιά με πλάτη. Ιδιαίτερα αξιοσημείωτες όμως είναι οι ανδρικές μορφές από την Κέρο και τη Θήρα, που κάθονται σε καθίσματα με πλάτη και κρατούν άρπες, όπως το ειδώλιο του αρπιστή σε θρόνο (Εικ. 6), το οποίο παρά τη σχηματοποίησή του ξεχωρίζει για την εκφραστικότητα του σε μια σύνθεση που αναδεικνύει την τρίτη διάσταση. Υπάρχουν και όρθιες ανδρικές μορφές που παίζουν κάποιου είδους διπλό αυλό. Το ειδώλιο του αυλητή, σε αντίθεση με τα περισσότερα κυκλαδικά, παρουσιάζει έναν άνδρα, με χωριστά σκέλη του οποίου τα πόδια πατούν σταθερά πάνω σε μια μικρή ορθογώνια βάση. Η σίγουρη άρθρωση της μορφής μέσα στον χώρο, η αφοσίωσή της στη δραστηριότητα στην οποία επιδίδεται και η απλότητα της φόρμας, υποδεικνύουν ότι ο γλύπτης ήταν ικανός να προσδίδει καλλιτεχνικό βάθος στην πιθανή έκφραση ενός λαϊκού ή θρησκευτικού αισθήματος.

Οι κεφαλές των ειδωλίων με τα "Διπλωμένα χέρια" και άλλων αναλόγων με αυτά είναι συνήθως σχηματικές, με τη μύτη μόνο να προεξέχει από την ενιαία καμπύλη του προσώπου, ενώ άλλα σημεία -όπως τα αυτιά- είναι εγχάρακτα ή προστίθενται και ανάγλυφα. Ωστόσο, στα ειδώλια με "Διπλωμένα χέρια", οι λεπτομέρειες -όπως τα μάτια και τα μαλλιά- συνήθως δηλώνονται με βαφή ερυθρή ή ερυθρή και κυανή. Η γραπτή αυτή διακόσμηση είχε συχνά τη μορφή στιγμών, ενώ υπάρχουν εικασίες ότι μερικά ειδώλια μπορεί να έφεραν αργυρά διαδήματα. Τα κυκλαδικά ειδώλια φαίνονται να κατασκευάζονται από μια πλάκα μαρμάρου, την οποία ο καλλιτέχνης επεξεργάζονταν με κάποιο λειαντικό μέσο. Η μεγάλη ζήτηση τους επιβεβαιώνεται από την εύρεση εργαστηρίων σε Αθήνα και Νάξο, όπου φιλοτεχνούνταν απομιμήσεις αυτών των ειδωλίων. Η δημιουργία των ειδωλίων με "Διπλωμένα χέρια" μπορεί να συνέχισε στις Κυκλάδες και κατά τη Μεσοχαλκή εποχή. Μια ιδιαίτερα φυσιοκρατική μαρμάρινη κεφαλή από την Αμοργό στο μισό περίπου του φυσικού μεγέθους, χρονολογείται σε αυτή ακριβώς την περίοδο.

Τα πιο εντυπωσιακά κατάλοιπα πήλινων αγαλμάτων και ειδωλίων της ύστερης εποχής του Χαλκού (1700-1100 π.Χ.) που έχουν σήμερα ανακαλυφθεί στον Αιγιακό χώρο, προέρχονται από τον συνοικισμό Αγία Ειρήνη της Κέας των Κυκλάδων. Έχουν βρεθεί κομμάτια από πήλινα αγάλματα, των οποίων το μέγεθος ποίκιλλε, ενώ το ύψος μερικών από αυτά πρέπει να ήταν όχι λιγότερο από 1,50 μ. Τα περισσότερα -κρητικού ρυθμού- υλοποιήθηκαν κατά το χρονικό διάστημα που καλύπτει στην Κρήτη τη Μεσομινωική ΙΙΙ και την Υστερομινωική Ι και πιθανότατα είχαν θρησκευτική-λατρευτική χρήση. Όλα τα αγάλματα είναι γυναικεία σε στάση όρθια ή με ελαφρά κλίση προς τα εμπρός , ενώ εκείνα με τα γυμνά στήθη και τις μακριές φαρδιές φούστες ομοιάζουν αρκετά με την μικρή θεά των φιδιών της Κνωσού. Τα χέρια τους φέρονται προς τα κάτω και οι παλάμες ακουμπούν στους γοφούς, θυμίζοντας θεές ή ιέρειες ή λατρευτές τους από την Κρήτη. Στα πρόσωπα παρατηρείται μεγάλη ποικιλία, κυρίως στα μάτια που αποδίδονται με διαφορετικούς τρόπους, ενώ σε κάποια έχουν βρεθεί ίχνη κονιάματος και βαφής.

Η γλυπτική αυτών των χρόνων θα συμβάλει στην εξέλιξη της ελληνικής πλαστικής της αρχαιότητας, ενώ η σχηματοποίηση και η αφαιρετική διάσταση που τα διακρίνει θα αποτελέσει βασικό αισθητικό πρότυπο της εικαστικής πρωτοπορίας των αρχών του 20ού αιώνα η οποία προάγει τον μινιμαλισμό, τη διάσπαση της μορφής και την ανάδειξη την εσωτερικής έκφρασης στο όνομα του πνευματικού-ιδεαλιστικού στοιχείου στην τέχνη.

 Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Gombrich, E.H., Το χρονικό της τέχνης, μτφρ. Λ. Κάσδαγλη, Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 2006.

• Hood, S., Η τέχνη στην προϊστορική Ελλάδα, Μτφρ. Παντελίδου Μ., Θεόδωρος Ξ., Αθήνα, Εκδόσεις Καρδαμίτσα,1993γ.

• Χόνορ, Χ. – Φλέμινγκ, Τζ., Ιστορία της τέχνης, τόμος 1, μτφρ. Α. Παππάς, Αθήνα, εκδόσεις Υποδομή, 1991._____________