Ο Οδυσσέας Τσενάι με φόντο τη Βοστώνη. Στην Αμερική δεν τον ρωτούν «πού ανήκει».
Ήταν αμούστακο παιδί όταν του ζήτησαν να μετρήσει τα συναισθήματα του: «Έλληνας ή Αλβανός;», ρώτησαν, λες και η «εθνική ταυτότητα» είναι ποδοσφαιρική ομάδα. Στα 18 του βρέθηκε για σπουδές στην Αμερική, όπου δε μετρά πού ανήκεις αλλά πόσα μπορείς να καταφέρεις. Απόφοιτος του τμήματος Φυσικής στο Κολέγιο της Βοστώνης, ο Οδυσσέας Τσενάι ετοιμάζεται τώρα για σπουδές στην ιατρική. Όμως δεν έχει αποφασίσει σε ποια χώρα θέλει να ζήσει. Αλβανία, Ελλάδα ή ΗΠΑ; Ο Οδυσσέας ακόμα ψάχνει την «Ιθάκη» του.
Τον θυμόμουν από τα ελληνικά δελτία ειδήσεων, τότε που μια μερίδα κατοίκων της Νέας Μηχανιώνας και Έλληνες πολιτικοί αποφάσισαν να κάνουν σημαία τους τη ξενοφοβία. Ο Οδυσσέας είχε αριστεύσει στο σχολείο. Πρώτος μαθητής στο γυμνάσιο, πρώτος και στο λύκειο. Δικαιούταν να κρατήσει την ελληνική σημαία στις παρελάσεις το 2000 και το 2003, όμως μέρος της τοπικής κοινωνίας αντέδρασε. Μπορεί να ήταν ο καλύτερος μαθητής, ήταν όμως Αλβανός. Και τη σημαία, σύμφωνα με τη λογική όσων αντιδρούσαν, έπρεπε να τη σηκώσουν μόνο χέρια ελληνικά. Και τις δύο χρονιές ο Οδυσσέας αρνήθηκε να παρελάσει. Αποφάσισε να μη ρίξει λάδι στη φωτιά σε μια κοινωνία που ήδη καιγόταν γύρω από έννοιες «εθνική ταυτότητα», «σημαία», «πατρίδα».
Όσες φορές ο φακός της τηλεόρασης ζούμαρε στον Οδυσσέα, έβλεπα ένα παιδί που έμοιαζε πιο μεγάλο από την ηλικία του. Πρόσωπο σοβαρό, χείλη σφιχτά, βλέμμα θολό. Αρκετά χρόνια μετά συναντώ έναν διαφορετικό Οδυσσέα στους δρόμους της Βοστώνης. Χαμογελαστός, με βλέμμα καθαρό και επίμονο. Μάτια προσηλωμμένα σε στόχους και όνειρα.
Ήταν η εβδομάδα της ορκομωσίας του. Ο Οδυσσέας αποφοιτούσε από το τμήμα Φυσικής του Boston College και σχεδίαζε τα επόμενά του βήματα: Συστατικές επιστολές και αιτήσεις σε νέα πανεπιστήμια. Σπουδές ιατρικής. Ειδίκευση σε ογκολογία ή νευρολογία.
Ο Οδυσσέας έφτασε το 2004 για σπουδές στην Αμερική, με υποτροφία που του έδωσαν τρεις Έλληνες (ένας από αυτούς είναι καθηγητής στο Χάρβαρντ). Το Μάιο του 2005 εγκαταστάθηκε στη Βοστώνη και η οικογένειά του. Κέρδισαν πράσινες κάρτες στη λοταρία που διοργανώνουν κάθε χρόνο οι ΗΠΑ και σήμερα βρίσκονται κοντά στον Οδυσσέα, ή αλλιώς «Όντι», όπως τον αποκαλούν οι φίλοι του στην Αμερική.
Έχεις μιλήσει σε συμφοιτητές σου ή καθηγητές σου στην Αμερική για την ιστορία με τη σημαία; «Ναι. Το βλέπουν σα μια ενδιαφέρουσα ιστορία. Τους κάνει εντύπωση, αλλά δεν μπορούν να καταλάβουν τελείως το τι έγινε. Εδώ δεν έχουν τις εθνικές γιορτές που έχουμε εμείς. Στα Βαλκάνια είναι διαφορετικά».
Το περιστατικό με τη σημαία καθορίζει το ποιος είσαι; «Φυσικά. Έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ταυτότητάς μου. Ήταν ένα γεγονός που με έκανε να σκεφτώ ποιος είμαι, τι είναι το έθνος, τι πάει να πει να είσαι Αλβανός και να μένεις στην Ελλάδα».
Και πού κατέληξες; «Βοήθησε που ήρθα στην Αμερική και βλέπω τα πράγματα απ’ έξω. Βλέπω τα θέματα της πολιτικής της Αλβανίας με την Ελλάδα και καταλήγω στο συμπέρασμα ότι είμαστε ίδιοι. Δε διαφέρουμε τόσο πολύ. Είμαστε γείτονες. Έχουμε ακριβώς την ίδια νοοτροπία. Έχουμε τα καλά και τα κακά μας. Αλλά πιο πολύ μένουμε στα αρνητικά στοιχεία του άλλου λαού».
Είπες ότι η ιστορία της σημαίας διαμόρφωσε την ταυτότητά σου. Ποια είναι αυτή; «Πολλοί πιστεύουν στην έννοια της βιολογικής εθνικής ταυτότητας».
Λες για τη φράση –του νομάρχη Θεσσαλονίκης Παναγιώτη Ψωμιάδη- «Έλληνας γεννιέσαι, δε γίνεσαι». «Ναι. Δεν το βλέπω λογικό. Η εθνική ταυτότητα έχει να κάνει με το πού μένεις. Όχι πού γεννιέσαι, αλλά πού “γίνεσαι”, πού μεγαλώνεις. Δεν είναι θέμα γενετικής ή βιολογίας. Έζησα 12 χρόνια στην Αλβανία και οκτώ στην Ελλάδα. Πιστεύω ότι ανήκω και στις δύο κοινωνίες. Και στην ελληνική και στην αλβανική».
Έχεις ήδη τέσσερα χρόνια στη Βοστόνη. Αρχίζεις να αισθάνεσαι Αμερικάνος; «Γιατί όχι. Η Αμερική σου δίνει την ελευθερία να αισθάνεσαι όπως θέλεις. Αυτοπροσδιορίζεσαι όπως θέλεις. Είναι ελεύθερη χώρα. Δεν υπάρχει η πίεση να ανήκεις κάπου».
Όταν σε ρωτάνε από πού είσαι τι απαντάς; «Αλβανός από Ελλάδα».
Σκέφτεσαι το τι έγινε στην Ελλάδα με τη σημαία; «Σκέφτομαι πιο πολύ την επίδραση που είχε σε εμένα αυτή η ιστορία. Όσο περνάει ο χρόνος αυτή η ιστορία θα μείνει στο αίμα μου, δε θα χαθεί. Το σκέφτομαι και γελάω καμιά φορά γι’ αυτό που έγινε. Μου ‘χει μείνει και μια απορία. Γιατί έγινε αυτό που έγινε; Γιατί αντέδρασαν έτσι οι άνθρωποι; Κάποιοι σκέφτοναι το θέμα της εθνικής ταυτότητας με φανατισμό. Δεν είναι υγιές αυτό. Δεν υπάρχει λόγος να είσαι συνέχεια αρνητικός, να βλέπεις παντού εχθρούς και να είσαι απομονωμένος, να φτάνεις στα άκρα. Δεν είναι κακό να έχεις μια ταυτότητα, αλλά έχουν αλλάξει οι καιροί. Δεν είμαστε πια στο Μεσαίωνα».
Θα ήθελες να ζεις σε έναν κόσμο χωρίς σύνορα; «Είναι καλό να είσαι ιδεαλιστής, αλλά υπάρχουν και όρια. Χωρίς σύνορα η επικοινωνία των ανθρώπων θα ήταν καλύτερη, αλλά το βλέπω αδύνατο να συμβεί. Οι άνθρωποι θέλουν να ανήκουν κάπου και τα σύνορα τους βοηθούν να κλείνονται, να γίνονται μέλη μιας ομάδας. Είναι σαν αυτό που είπε ο Τζον Λένον, ένας κόσμος χωρίς σύνορα… Στο τέλος τον σκότωσαν όμως».
Μου λες ότι δε γίνεται, όχι αν θα ήθελες να ζήσεις σε έναν τέτοιο κόσμο. «Θα ‘ταν καλό. Είναι η ιδέα του παραδείσου που έχουμε όλοι».
Ήθελες να κρατήσεις τη σημαία; «Ήθελα. Είχα ζυμωθεί σε μια κοινωνία που έδινε σημασία στη θρησκεία, στη σημαία, στην ιστορία. Είχα επηρεαστεί πάρα πολύ. Με ρωτούσαν τότε αν αισθάνομαι Έλληνας. Είχα τρομάξει. Με είχαν στήσει στη γωνία και ζητούσαν να πω ποιος είμαι. Ήμουν 15 χρονών με τόσες εμπειρίες σε δύο διαφορετικές χώρες. Δεν ήξερα τι να πω. Έλεγαν ότι αν δεν αισθάνεσαι Έλληνας δεν μπορείς να κρατήσεις τη σημαία. Ποτέ δε φανταζόμουν ότι θα γινόταν τόσο πολύς θόρυβος».
Τι συμβολίζει για σένα η σημαία; «Συμβολίζει ένα λαό. Είναι η ιστορία που κουβαλάει κάθε λαός. Οι άνθρωποι ταυτίζουν τη σημαία με την εθνική ιστορία τους».
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΒΑΝΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Ο Οδυσσέας Τσενάι γεννήθηκε στη Σκόδρα της Αλβανίας το 1985. Από την πόλη του ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 1990 η ανατροπή του κομμουνιστικού καθεστώτος. Στην Ελλάδα βρέθηκε όταν ήταν 12 χρονών. Πρώτος σταθμός η Θεσσαλονίκη και από εκεί η Ν. Μηχανιώνα. «Είχα περάσει ωραία χρόνια στην Αλβανία. Ήμουν παιδί όταν άλλαξε το καθεστώς. Τα έχω ζήσει. Την ανασφάλεια, τις πυραμίδες. Ήταν μια ενδιαφέρουσα εμπειρία. Όλος ο λαός ήταν προσκολλημένος με τη Δύση. Μετά από 50 χρόνια απομόνωσης είχαν μια ανέκφραστη αγάπη για το Δυτικό κόσμο. Σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει. Η Αλβανία τότε ήταν σαν ένα παιδί που εντυπωσιαζόταν με όσα έβλεπε. Πλέον δεν απορροφάμε ό,τι βλέπουμε. Η Αλβανία έχει ωριμάσει».
Τι σου είπαν οι γονείς σου πριν φύγετε για Ελλάδα; «Μας είπαν ότι πάμε εξωτερικό. Δεν ξέραμε πού. Είχαμε εκπλαγεί. Ήταν τρομερά νέα. Ξέραμε ότι στο εξωτερικό θα ήταν καλύτερα. Μου έκανε εντύπωση όμως ότι όταν φτάσαμε Ελλάδα την πρώτη μέρα δεν είδα κάτι εκπληκτικό. Αργότερα είδαμε ότι η μετανάστευση δεν είναι ό,τι καλύτερο. Για ένα διάστημα δύο μηνών ήμασταν χωρίς χαρτιά. Οι γονείς μου έπρεπε να βρουν δουλειά».
Στην Ελλάδα βαφτίστηκες Χριστιανός; «Ναι, όταν ήμουν 16 χρονών».
Γιατί; «Είχα επηρεαστεί από το περιβάλλον. Ήθελα βέβαια να γίνω Χριστιανός, ήταν συνειδητή επιλογή. Τα χρόνια που ήμουν αβάφτιστος ήμουν εκτός των πραγμάτων. Μου έλεγαν τα άλλα παιδιά ότι επειδή είμαι αβάφτιστος δεν μπορώ να πάω εκκλησία και θα με χτυπήσει ο Θεός με κεραυνό. Βαφτίστηκα για να είμαι ένα με τους φίλους μου, να φανεί ότι ανήκω στην κοινωνία. Τώρα δεν είμαι θρήσκος. Αν και στα χαρτιά είμαι Ορθόδοξος έχω ξεκόψει πάρα πολύ. Η ζωή στην Αμερική είναι διαφορετική. Η θρησκεία δεν καθορίζει το ποιος είσαι».
Ένιωθες ξένος όσο ήσουν στην Ελλάδα; «Όχι πάντα. Φυσικά ένιωθα ξένος με το γεγονός της σημαίας, ή όταν χρειαζόταν να πάω σε δημόσιες υπηρεσίες. Αλλά στις καθημερινές επαφές με τους ανθρώπους, τους συμμαθητές μου, δεν ένιωθα ξένος. Είχα αφομοιωθεί τελείως, είχα προσαρμοστεί».
Κράτησες φιλίες από Ελλάδα; «Ναι. Μιλάω τακτικά. Έχω πολλούς φίλους στην Ελλάδα, στη Μηχανιώνα. Ξέρω πολλές οικογένειες. Αν χρειαστεί να πάω πίσω έχω ανοιχτές πόρτες».
Τι σου λύπει; «Μου λύπει η παραλία, η Θεσσαλονίκη, οι παρέες, το περιβάλλον. Είμαι τυχερός που έζησα στην Ελλάδα αυτά τα χρόνια».
Γιατί ήρθε η οικογένειά σου Αμερική; «Οι γονείς μου είχαν κουραστεί. Είχαν επηρεαστεί πιο πολύ από μένα στο θέμα της σημαίας. Για τους μεγάλους είναι δύσκολο να προσαρμοστούν σε μια νέα κοινωνία. Είχαν μια πίκρα και ήθελαν να φύγουν. Στη Μηχανιώνα δούλευαν σε ένα εργοστάσιο διχτυών. Το να γυρίζουν σπίτι και να είναι απομωνομένοι από την κοινωνική ζωή και να σκέφτονται την πατρίδα τους ήταν δύσκολο».
Και τώρα όμως μετανάστες είναι. «Ναι είναι το ίδιο πράγμα. Είναι δύσκολα. Η απομόνωση εδώ ίσως είναι χειρότερη. Οι γονείς μου ξέρουν λιγότερα άτομα. Εδώ δεν έχεις γείτονες. Είναι σε μια μεταβατική περίοδο ακόμα. Ο πατέρας μου είναι οδηγός φορτηγού σε μια εταιρία και η μητέρα μου δουλεύει στην κουζίνα ενός εστιατορίου. Κλασικές δουλειές μεταναστών. Είναι στο δικό μας χέρι να βελτιώσουμε το μέλλον. Όλα τα στοιχήματα τώρα είναι πάνω σε μένα και τις αδερφές μου».
Από την Αλβανία στην Ελλάδα και από εκεί στην Αμερική. Νιώθεις ότι σου λύπει μια πατρίδα, ένα σπίτι; «Όχι. Θα έλεγα ότι έχω πλέον τρία σπίτια».
ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ
Τα τελευταία τέσσερα χρόνια το σπίτι του Οδυσσέα ήταν στην «καρδιά» της πανεπιστημιούπολης. Τέταρτος όροφος στις φοιτητικές εστίες. Με ξενάγησε στο σπίτι του μια από τις μέρες που ο ανοιξιάτικος ήλιος έκαιγε πάνω από το Boston College. Ξανθές φοιτήτριες με i-pod στα αυτιά ξάπλωναν κάτω από αμυγδαλιές και νέοι κυκλοφορούσαν με τήβενους στα χέρια.
Το σπίτι του Οδυσσέα ήταν φοιτητικό. Βρώμικο, ανάστατο, ζωντανό, νεανικό. Μοχλοί από Playstation πεταμένοι στο σαλόνι, άδεια ποτήρια μπύρας που ξέχασε στο τραπέζι ένας από τους έξι συγκάτοικούς του, μια αφίσα των Nirvana στον τοίχο. Σε μια γωνιά ο Οδυσσέας είχε βάλει τα τύμπανα από τα ντραμς του. «Παίζω σε ένα σγκρότημα μαζί με άλλα παιδιά. Έχουμε φτιάξει δικά μας τραγούδια. Ροκ μουσική. Θέλουμε να κάνουμε κάποιο demo».
Πώς είναι να είσαι φοιτητής στην Αμερική; «Είναι σα να είσαι πάλι στο Λύκειο. Πρέπει να είσαι συνέχεια πάνω από τα μαθήματα. Στην Ελλάδα είναι πιο χαλαρά».
Χρόνος για διασκέδαση; «Δε θα ‘λεγα ότι υπάρχει πολύς. Ειδικά από τη στιγμή που θέλω να σπουδάσω ιατρική. Πρέπει να αφοσιωθώ σε αυτό τον στόχο και να προετοιμαστώ».
Πώς φαντάζεσαι τον εαυτό σου σε 10 χρόνια από τώρα; «Μάλλον θα είμαι σε ένα κρατικό νοσοκομείο στην Αμερική. Αλλά υπάρχει και η πιθανότητα να επιστρέψω Αλβανία ή Ελλάδα, να δουλέψω σε ένα νοσοκομείο και να προσφέρω εκεί. Θα ήθελα και να ασχοληθώ με την έρευνα».
Στην Ελλάδα και σε blogs κυκλοφόρησαν φήμες ότι σπουδάζεις Πολιτικές Επιστήμες στο Χάρβαρντ και ότι σκοπεύεις να επιστρέψεις στην Ελλάδα και να ιδρύσεις κόμμα Αλβανόφωνων. «Είναι γελοίο αυτό που λένε. Στην Αλβανία έχουμε μια παροιμία: “Πάει ένας τρελός και ρίχνει μια πέτρα στη λίμνη και πάνε χίλιοι σοφοί και αναλύουν γιατί το έκανε”».
Ποιο είναι το μεγαλύτερο όνειρό σου; «Να γίνω ογκολόγος ή νευρολόγος. Θέλω κάποια στιγμή να γίνω ένας καλός γιατρός που θα προσφέρει κάτι στο σύστημα υγείας. Είναι ένας στόχος που έχει πολλή δουλειά, αλλά πιστεύω ότι θα τα καταφέρω».
Ποιος είναι ο μεγαλύτερος φόβος σου; «Η αποτυχία. Να μη μπορέσω να εκπληρώσω τα όνειρά μου. Σε συλλογικό επίπεδο, να βλέπω τη χώρα μου να παρακμάζει. Υπάρχουν όμως πολλοί λόγοι να φοβάσαι σήμερα. Οι πόλεμοι, η καταστροφή του περιβάλλοντος, η φτώχεια. Φόβος είναι να μην είμαστε προετοιμασμένοι για αυτό που θα έρθει, να πιαστούμε στον ύπνο. Η γενιά μας πρέπει να δουλέψει σκληρά και να αλλάξει τα πράγματα, να διορθώσει τα λάθη της προηγούμενης».
Άφησα το σπίτι του Οδυσσέα προβληματισμένος. Γιατί νιώθουμε την ανάγκη να ανήκουμε σε ομάδες; Τι είναι αυτό που μας κάνει να βάζουμε ταμπέλες στους εαυτούς μας; Γιατί στο άκουσμα μιας πατρίδας φέρνουμε στο μυαλό μας χίλιες δυο αντιλήψεις και στερεότυπα; Μία σκέψη πάντως μου φάνηκε σίγουρη: Αν υπήρχε κόσμος δίχως σύνορα ο Οδυσσέας θα ήταν ο πρώτος πολίτης του.
(Η συνέντευξη με τον Οδυσσέα Τσενάι έγινε την άνοιξη του 2008 και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Ταχυδρόμος»)
