Στη Βουλή για την Υγεία ― Ψυχοδραστικές Ουσίες (Υπόμνημα/ Video)

Στις 20 και 21 Φεβρουαρίου 2019 στη συζήτηση στη Βουλή του Νομοσχεδίου για την Υγεία, συμμετείχε το Δίκτυο Ομοτίμων Χρηστών μέσω της ΠΛΑΤΦΟΡΜΑΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΨΥΧΟΔΡΑΣΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ.

Συζητήθηκαν οι άδειες για θεραπευτικές μονάδες και οι Χώροι Επιτηρούμενης Χρήσης κι ελπίζω να εισακουστούμε προσεκτικά εμείς που έχουμε την εμπειρία των αναγκών της χρήσης και γνωρίζουμε την επιτυχία τέτοιων χώρων στο εξωτερικό (και στο εσωτερικό για το σύντομο χρονικό διάστημα που ήταν ανοιχτός ο 'Οδυσσέας').

Η λειτουργία τέτοιων χώρων αν γίνει σωστά έχει πολυποίκιλα οφέλη. 

Σώζει ζωές είτε κυριολεκτικά και άμεσα από υπερβολική δόση 

είτε εξαλείφοντας τη διάδοση των hep C, AIDS-Hiv  και άλλων μολύνσεων.

Μειώνει τα ποσοστά παραβατικότητας και μικροεγκλημάτων.

Αναβαθμίζει από πλευρά υγείας και υγιεινής τη γειτονιά.

Κι ακόμα, οι Χώροι αυτοί μπορούν να συντελέσουν στην εθελούσια επανένταξη ανθρώπων που οι απαγορεύσεις κι ο νόμος έχουν σταθεί εχθροί τους κι η χρήση παρηγοριά, καταφύγιο αλλά με βαρύτατη συνέπεια την παρανομία και τα βάσανα του εθισμού.

Σήμερα μοιάζει να έχουν πεισθεί πολλοί πολιτικοί (κυβερνώντες και μη) για την ανάγκη αυτής της υπηρεσίας και επειδή ελπίζουμε να μην πρόκειται για έργο βιτρίνας φτιαγμένο σκόπιμα για να αποτύχει ή να αδρανήσει, επιμένουμε με υπομνήματα αυτή τη φορά επιτέλους να πετύχει δίχως εμπόδια, νομικά κωλύματα ή όρους που θα απομάκρυναν εκείνους ακριβώς που φτιάχτηκαν για να ανακουφίσουν.

Διότι  μόνο με συνεργασία και σεβασμό των ατομικών δικαιωμάτων θα καταφέρουμε Μείωση Της Βλάβης για τους χρήστες ουσιών και την κοινωνία, προστατεύοντας  και τη Δημόσια Υγεία και την αξιοπρέπεια και τις ελευθερίες των πολιτών.

Η συμμετοχή της Πλατφόρμας και οι προτάσεις της στην ακρόαση των φορέων για το νέο σχέδιο νόμου του Υπ. Υγείας

Την Τετάρτη 20 Φεβρουαρίου, έλαβε χώρα συνεδρίαση της Διαρκούς Επιτροπής Κοινωνικών Υποθέσεων της Βουλής των Ελλήνων, όπου συζητήθηκε το προτεινόμενο Σχέδιο Νόμου του Υπουργείου Υγείας «Εκσυγχρονισμός και Αναμόρφωση Θεσμικού Πλαισίου Ιδιωτικών Κλινικών, Σύσταση Εθνικού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας, Σύσταση Εθνικού Ινστιτούτου Νεοπλασιών και λοιπές διατάξεις». Οργανώσεις-μέλη της Πλατφόρμας Οργανώσεων για τις Ψυχοδραστικές Ουσίες συμμετείχαν στην ακρόαση των εξωκοινοβουλευτικών φορέων, όπου και παρουσίασαν μια σειρά προτάσεων με στόχο τη βελτίωση της εν λόγω νομοθετικής πρωτοβουλίας.

Σχετικό υπόμνημα κατατέθηκε υπόψη της Επιτροπής και του Υπουργού Υγείας, κ. Α. Ξανθού.

Συγκεκριμένα, μεταξύ άλλων, οι οργανώσεις της Πλατφόρμας προτείνουν:

την ανάγκη για θεσμοθετημένη και συστηματική συμμετοχή των οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών στο σχεδιασμό της εθνικής πολιτικής για τα ναρκωτικά, μέσω της συμμετοχής της Πλατφόρμας μας στην Εθνική Επιτροπή Σχεδιασμού και Συντονισμού για την Αντιμετώπιση των Ναρκωτικών, προτείνοντας να συμπεριληφθεί στο παρόν σχέδιο Νόμου σχετική τροποποίηση στο άρθρο 50 του Ν. 4139/2013

βελτιώσεις στο άρθρο 91 παράγραφος 3 που αφορά στη λειτουργία των χώρων εποπτευόμενης χρήσης (ΧΕΧ) με σκοπό τη μέγιστη αποτελεσματικότητα της συγκεκριμένης παρέμβασης και την απρόσκοπτη επίτευξη των θεμελιωδών της στόχων- τη μείωση δηλαδή των αρνητικών συνεπειών που συνδέονται με τη χρήση ουσιών και την προαγωγή της υγείας των χρηστών ψυχοδραστικών ουσιών, αλλά και τη μείωση της βλάβης για τις γειτονιές και την ευρύτερη κοινότητα (π.χ. θέματα αναφορικά με το Μητρώο Καταγραφής Ληπτών Υπηρεσιών και την ποινική δίωξη των χρηστών, καθώς επίσης και τη μεγάλη ανάγκη εμπλοκής της τοπικής αυτοδιοίκησης και των οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών στην υλοποίηση των ΧΕΧ)

τροποποίηση του άρθρου 60 του Ν. 4139/2013 που θα προστατεύει νομικά το σύνολο των παρεμβάσεων Μείωσης της Βλάβης

την ανάγκη συμμετοχής της κοινότητας των ομοτίμων χρηστών ψυχοδραστικών ουσιών (peers) στο σχεδιασμό και την υλοποίηση των παρεμβάσεων μείωσης της βλάβης

video https://www.hellenicparliament.gr/Vouli

Συνέχιση της επεξεργασίας και εξέτασης του σχεδίου νόμου του Υπουργείου Υγείας ...,H ΔΙΑΡΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ θα συνεδριάσει με θέμα ημερήσιας διάταξης:

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

Προτάσεις με αφορμή το Σχέδιο Νόμου

«Εκσυγχρονισμός και Αναμόρφωση θεσμικού πλαισίου Ιδιωτικών Κλινικών, σύσταση Εθνικού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας, σύσταση Εθνικού Ινστιτούτου Νεοπλασιών και λοιπές διατάξεις»

ΠΛΑΤΦΟΡΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΨΥΧΟΔΡΑΣΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ1

Αθήνα, 22. 2. 2019

Με αφορμή την συζήτηση στη Διαρκή Επιτροπή Κοινωνικών Υποθέσεων της Βουλής, στην οποία κληθήκαμε για να σχολιάσουμε το προτεινόμενο σχέδιο Νόμου, παραθέτουμε μια σειρά προτάσεων που θεωρούμε ότι θα βελτιώσουν την εν λόγω νομοθετική πρωτοβουλία.

Σχόλιο 1:

Έχουμε εκφράσει κατ’ επανάληψη αίτημα στον Υπουργό Υγείας, κ. Ξανθό, για θεσμοθετημένη και συστηματική συμμετοχή των οργανώσεων στο σχεδιασμό της εθνικής πολιτικής για τα ναρκωτικά, μέσω της συμμετοχής της Πλατφόρμας μας στην Εθνική Επιτροπή Σχεδιασμού και Συντονισμού για την Αντιμετώπιση των Ναρκωτικών. Το παρόν σχέδιο Νόμου είναι μια καλή ευκαιρία να υπάρξει μια τροποποίηση στο άρθρο 50 του Ν. 4139/2013 και να προβλεφθεί η συμμετοχή εκπροσώπου της Πλατφόρμας των οργανώσεων για τις Ψυχοδραστικές Ουσίες. Θυμίζουμε ότι τα μέλη της Επιτροπής δεν αποζημιώνονται με κανέναν τρόπο για τις υπηρεσίες τους, επομένως αυτή η αλλαγή θα συνεισφέρει στον εμπλουτισμό των εργασιών χωρίς να επιβαρύνει τον κρατικό προϋπολογισμό.

Ως προς το Άρθρο 91 του σχεδίου Νόμου που εξετάζουμε σήμερα και αφορά τη λειτουργία των χώρων εποπτευόμενης χρήσης (ΧΕΧ). Καλωσορίζουμε την πρωτοβουλία του Υπουργείου Υγείας να προχωρήσει σε θεσμοθέτηση του συγκεκριμένου μέτρου μείωσης της βλάβης, που από το 2014 ήταν σε εκκρεμότητα μετά το κλείσιμο – λόγω ελλιπούς νομοθετικού πλαισίου- του πρώτου εποπτευόμενου χώρου χρήσης ‘Οδυσσέας’ που λειτούργησε από τον ΟΚΑΝΑ με επιτυχία για 10 μήνες. Με σκοπό τη βελτίωση της συγκεκριμένης διάταξης, τη μέγιστη αποτελεσματικότητα της συγκεκριμένης παρέμβασης και την απρόσκοπτη επίτευξη των θεμελιωδών της στόχων- τη μείωση δηλαδή των αρνητικών συνεπειών που συνδέονται με τη χρήση ουσιών και την προαγωγή της υγείας των χρηστών ψυχοδραστικών ουσιών, αλλά και τη μείωση της βλάβης για τις γειτονιές και την ευρύτερη κοινότητα – προτείνουμε τα παρακάτω:

Α) Στην παράγραφο 3 αναφέρεται, ως προϋπόθεση χρήσης των χώρων, η εγγραφή εκ μέρους των χρηστών σε Μητρώο Καταγραφής των Ληπτών Υπηρεσιών. Στην αιτιολογική έκθεση γίνεται ειδική αναφορά στο μητρώο αλλά δεν αναφέρεται ποιος είναι ο σκοπός που εξυπηρετεί. Αυτή η προϋπόθεση μπορεί να αποτελέσει βασικό εμπόδιο προσέλευσης των χρηστών στους χώρους, δεδομένου ότι ένας μεγάλος πληθυσμός των

χρηστών – η πλειοψηφία των ανθρώπων για τους οποίους είναι χρήσιμοι οι χώροι εποπτευόμενης χρήσης– δεν διαθέτουν νομιμοποιητικά έγγραφα ή έγγραφα ταυτοποίησης. Σε περίπτωση που αυτά ζητούνται για την καταγραφή, λοιπόν, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού-

 1 Την Πλατφόρμας αποτελούν οι παρακάτω οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών (με αλφαβητική σειρά): ΔΙΚΤΥΟ ΟΜΟΤΙΜΩΝ ΧΡΗΣΤΩΝ ΨΥΧΟΔΡΑΣΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ, ΔΙΟΓΕΝΗΣ – ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ, ΘΕΤΙΚΗ ΦΩΝΗ – ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΟΡΟΘΕΤΙΚΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ, ΚΕΝΤΡΟ ΖΩΗΣ, ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ – ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΣΘΕΝΩΝ ΗΠΑΤΟΣ, PRAKSIS, STEPS.

 στόχου θα αποκλειστεί αυτομάτως. Επιπρόσθετα, θα πρέπει να διασφαλίζεται η προστασία των προσωπικών δεδομένων των ληπτών των υπηρεσιών από τη διαβίβασή τους σε τρίτα πρόσωπα και να υπάρχει ευθυγράμμιση με τον Γενικό Κανονισμό Προστασίας των Προσωπικών Δεδομένων. Επίσης η καταγραφή στο μητρώο περιγράφεται ως προϋπόθεση για να μη θεωρηθεί αξιόποινη πράξη η κατοχή και χρήση μέσα στους εποπτευόμενους χώρους. Αυτομάτως, λοιπόν, όσοι δεν καταγράφονται ή εξέρχονται του χώρου θα θεωρούνται παραβάτες του Νόμου 4139/2013 περί ναρκωτικών. Αυτό το σημείο, χρειάζεται επανεξέταση καθώς ο φόβος της εμπλοκής με τις αστυνομικές αρχές και της ενδεχόμενης δίωξης θα λειτουργήσει επίσης αποτρεπτικά για τη χρήση της υπηρεσίας.

Σε κάθε περίπτωση απαραίτητη είναι συνεργασία μεταξύ αστυνομικών και δημοτικών αρχών λοιπών φορέων, ώστε να μην έχουμε το φαινόμενο έξω από τους χώρους αυτούς να συλλαμβάνονται οι χρήστες εφόσον έξω από τους ΧΕΧ θα συνεχίσει να θεωρείται άδικη πράξη (ποινικό αδίκημα).

 Β) Ένα άλλο σημείο είναι η συνεργασία του Υπουργείου με την τοπική αυτοδιοίκηση και τις οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών που έχουν σχετική εμπειρία στο χώρο των ψυχοδραστικών ουσιών.

Οι δήμοι και οι περιφέρειες θα πρέπει να εμπλακούν στην λειτουργία των χώρων σε συνεργασία με το Υπουργείο και να προστεθεί νέο σημείο του άρθρου 22 για τους ΧΕΧ. Αυτό θα βοηθήσει τη λειτουργία χώρων σε περισσότερες περιοχές και θα δώσει επιπλέον μια ώθηση στην ανάληψη πρωτοβουλιών από την τοπική αυτοδιοίκηση για ένα θέμα που το ζουν καθημερινά και που οι πολίτες τους καταλογίζουν ευθύνες.

Γ) Προτείνουμε η λειτουργία των ΧΕΧ να μην περιορίζεται μόνο στους εγκεκριμένους από το Υπουργείο φορείς, αλλά να περιλαμβάνει και νομικά πρόσωπα δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου που προκύπτει από το καταστατικό τους συνάφεια με υπηρεσίες πρόληψης και μείωσης της βλάβης και τα οποία φυσικά θα πληρούν τα κριτήρια και τους όρους λειτουργίας που θα οριστούν στην Υπουργική απόφαση.

Σχόλιο 2:

Στο Νόμο 4139/2013 δεν υπάρχει σαφής αναφορά των παρεμβάσεων μείωσης της βλάβης, με αποτέλεσμα πολλές φορές οι συνεργάτες που εφαρμόζουν τέτοιου είδους παρεμβάσεις στο δρόμο να μην εργάζονται σε ασφαλές νομικό πλαίσιο με ό,τι συνεπάγεται αυτό. Καθώς για τους ΧΕΧ αναφέρεται ρητά στο παρόν σχέδιο Νόμου ότι «...αποτελούν χώρο παροχής υπηρεσιών για την ασφαλέστερη χρήση ναρκωτικών ουσιών και τη μείωση της βλάβης και των αρνητικών επιπτώσεων που συνδέονται» είναι σημαντικό να εξηγηθεί η μείωση βλάβης. Προτείνουμε επομένως μια τροποποίηση του άρθρου 60 του Ν. 4139/2013 ως εξής: «Οι εγκεκριμένοι οργανισμοί ή φορείς για την υλοποίηση του Εθνικού Σχεδίου Δράσης καταρτίζουν προγράμματα για την πρόληψη της διάδοσης, της χρήσης των ναρκωτικών και τη μείωση της βλάβης που συνδέεται με τη χρήση ψυχοδραστικών ουσιών, στο πλαίσιο του

  εθνικού σχεδίου δράσης και τα υποβάλλουν για έγκριση στον Υπουργό Υγείας.»

Σχόλιο 3:

Επίσης, ενώ το νομοσχέδιο με σαφήνεια ορίζει τους ΧΕΧ ως πρακτική μείωσης της βλάβης και το πόσο ωφέλιμοι είναι για την δημόσια υγεία και το κοινωνικό σύνολο, υπενθυμίζουμε πως καμία τέτοια πρακτική δεν θα είναι πραγματιστική και αποτελεσματική, αν δεν στελεχωθεί και από άτομα που προέρχονται από την κοινότητα, δηλαδή τους άμεσα θιγόμενους (ενεργοί

 χρήστες ψυχοδραστικών ουσιών, άτομα που προέρχονται ή/και βρίσκονται σε θεραπευτικά προγράμματα υποκατάστασης και απεξάρτησης). Η εμπλοκή ανθρώπων της κοινότητας έχει αποδειχθεί ωφέλιμη τόσο όσον αφορά στους ίδιους - καθώς συνεισφέρει στην ενδυνάμωσή τους και στην άρση του κοινωνικού αποκλεισμού - όσο και στη δημιουργία υπηρεσιών φιλικών και αποδεκτών προς τους εξυπηρετούμενος -καθώς φαίνεται πως είναι ευκολότερο να εγκαθιδρυθεί σχέση εμπιστοσύνης δημιουργώντας μια γέφυρα ανάμεσα στους ωφελούμενους και το επιστημονικό προσωπικό. Υπάρχουν άνθρωποι από την κοινότητα με βιωματικό υπόβαθρο, θεωρητική συγκρότηση, κατάλληλα αναλυτικά εργαλεία και πάνω από όλα εμπειρία στην εργασία στο πεδίο. Δεν υπάρχουν καταλληλότεροι άνθρωποι για τέτοιου είδους δομές - κάτι που παραδείγματα πολλών Ευρωπαϊκών χωρών αποδεικνύουν - όσο οι «ομότιμοι» (peers)”.

Σχόλιο 4:

Η καθιέρωση σαφούς νομικού πλαισίου αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση για την

  αποτελεσματική και απρόσκοπτη υλοποίηση των χώρων εποπτευόμενης χρήσης. Η ανάγκη αυτή προκύπτει πρωτίστως από το γεγονός πως η χώρα μας, ως συμβαλλόμενο μέρος στις τρεις Διεθνείς Συμβάσεις για τα Ναρκωτικά, έχει την υποχρέωση να λάβει τα αναγκαία νομοθετικά και διοικητικά μέτρα για να περιορίσει τη χρήση και κατοχή ψυχοδραστικών ουσιών αποκλειστικά για ιατρικούς και επιστημονικούς σκοπούς. Καθώς, πρωταρχικός σκοπός των Συμβάσεων είναι η υγεία και ευημερία της ανθρωπότητας, αυτές δεν συνιστούν κώλυμα για την υλοποίηση των χώρων εποπτευόμενης χρήσης, εφόσον η παρέμβαση στοχεύει στη μείωση των αρνητικών συνεπειών που συνδέονται με την προβληματική χρήση ψυχοδραστικών ουσιών. Το Διεθνές Συμβούλιο Ελέγχου των Ναρκωτικών (International Narcotics Control Board/INCB) θεωρεί πλέον αυτούς τους χώρους μια αποδεκτή πρακτική στη βάση συγκεκριμένων προϋποθέσεων και τονίζει ότι «ο απώτερος στόχος τέτοιων μέτρων είναι η μείωση των επιβλαβών συνεπειών της κατάχρησης ναρκωτικών χωρίς αυτά να παραβλέπουν ή να ενθαρρύνουν τη διακίνηση ναρκωτικών. Αναλόγως, οποιαδήποτε αντίστοιχη δομή πρέπει να παρέχει, ή να παραπέμπει τους ασθενείς σε μέτρα θεραπείας, αποκατάστασης και κοινωνικής επανένταξης».

Σχόλιο 5:

Προσθέτουμε ακόμα μερικά σημεία απαραίτητα – κατά τη γνώμη μας - για την αποτελεσματικότητα της παρέμβασης και την ολιστική κάλυψη των αναγκών του πληθυσμού- στόχου. Τα ευεργετικά αποτελέσματα των χώρων εποπτευόμενης χρήσης μπορούν να επιτευχθούν στο μέγιστο βαθμό μόνο αν ο πληθυσμός-στόχος έχει επαρκή και άμεση πρόσβαση στην υπηρεσία. Οι υπηρεσίες, πρέπει να είναι διαθέσιμες, προσβάσιμες, αποδεκτές και ποιοτικές2. Παράγοντες που πρέπει απαραίτητα να ληφθούν υπόψη κατά το σχεδιασμό της συγκεκριμένης παρέμβασης και θα εξασφαλίσουν την αποτελεσματικότητά της καλύπτοντας τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων που κάνουν χρήση ψυχοδραστικών ουσιών αποτελούν:

 ◆ επαρκής γεωγραφική κάλυψη και εγγύτητα σε χώρους που γίνεται χρήση ψυχοδραστικών (στοιχεία από έρευνες δείχνουν ότι οι άνθρωποι δεν θα διανύσουν απόσταση που ξεπερνά τα δυο χιλιόμετρα από το σημείο που βρίσκονται/προμηθεύονται την ουσία για να προσεγγίσουν μια υπηρεσία μείωσης της βλάβης). Ως εκ τούτου, είναι

2 https://rm.coe.int/drug-policyandhumanrights-in-europe-eng/1680790e3d

  

ζωτικής σημασίας να διασφαλιστεί πως η θέση του χώρου ανταποκρίνεται στην ανάγκη

τόσο της περιοχής όσο και των χρηστών.

◆ διευρυμένο ωράριο προσαρμοσμένο στις ανάγκες των εξυπηρετούμενων

◆ την υιοθέτηση μέτρων ασφαλέστερης χρήσης ανάλογα με τους διαφορετικούς τρόπους χρήσης της κάθε ουσίας. Η ουσία και ο τρόπος χρήσης ποικίλλει από τη μία περιοχή στην άλλη και αυτό πρέπει να λαμβάνεται υπόψη όσον αφορά στις υπηρεσίες που προσφέρονται στο εκάστοτε πλαίσιο. Ο εξοπλισμός που παρέχεται πρέπει να ταιριάζει στο τοπικό σκηνικό, λαμβάνοντας υπόψη παράγοντες όπως ο τύπος της ουσίας, ο τρόπος

χρήσης και προετοιμασίας της3.

◆ στοχευμένες υπηρεσίες ανάλογα με το φύλο (ειδικές υπηρεσίες για γυναίκες), την ηλικία

και την εθνικότητα (διερμηνεία, διαπολιτισμική διαμεσολάβηση)

◆ ολιστική φροντίδα: δυνατότητα άμεσης πρόσβασης σε ένα ολοκληρωμένο πακέτο

παρεμβάσεων Μείωσης της Βλάβης 4 και σε επιστημονικά τεκμηριωμένες υπηρεσίες

θεραπείας της εξάρτησης

◆ εξασφάλιση ενός μακροπρόθεσμου και βιώσιμου πλάνου υλοποίησης

◆ εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας και της κοινότητας των χρηστών ψυχοδραστικών

ουσιών

◆ διασφάλιση του δικαιώματος στο απόρρητο

◆ εξειδικευμένο προσωπικό που θα σέβεται και θα προωθεί τις βασικές αρχές

μείωσης της βλάβης5, ακολουθώντας μια ισορροπημένη προσέγγιση με επίκεντρο τις ανάγκες του ατόμου. Είναι απαραίτητο στο προσωπικό να συμπεριλαμβάνονται άνθρωποι από την κοινότητα των χρηστών ψυχοδραστικών ουσιών

◆ υιοθέτηση τεχνογνωσίας αναφορικά με τις καλές πρακτικές 6,7,8,9 που εφαρμόζουν χώρες του εξωτερικού

◆ χρήση της εμπειρίας που προέκυψε κατά τη λειτουργία του εποπτευόμενου σταθμού «ΟΔΥΣΣΕΑΣ»

Ευελπιστούμε πως τα σημεία που αναφέρουμε θα ληφθούν υπόψη και πως σύντομα οι άνθρωποι που κάνουν χρήση ψυχοδραστικών ουσιών θα έχουν δυνατότητα άμεσης πρόσβασης στις παροχές που προσφέρει η συγκεκριμένη παρέμβαση· μια παρέμβαση, η οποία σώζει ζωές.

Πλατφόρμα Οργανώσεων για τις Ψυχοδραστικές Ουσίες

1.     Πλατφόρμα Οργανώσεων για τις Ψυχοδραστικές Ουσίες 

3 http://www.emcdda.europa.eu/system/files/publications/2734/POD_Drug%20consumption%20rooms.pdf4 http://www.who.int/hiv/pub/guidelines/keypopulations-2016/en/5 https://harmreduction.org/about-us/principles-of-harm-reduction/6 https://idhdp.com/media/399959/drug-consumption-in-europe-final-2014-1.pdf

-->

7 http://www.emcdda.europa.eu/topics/pods/drug-consumption-rooms_en8 https://www.drugsandalcohol.ie/17898/1/IDPC-Briefing-Paper_Drug-consumption-rooms.pdf9 http://www.akzept.org/pdf/aktuel_pdf/DKR07af1Eng.pdf

 ΠόληΚ 

H λειτουργία χώρων ελεγχόμενης χρήσης ναρκωτικών απασχολεί όλο και περισσότερο την Ελληνική κοινή γνώμη. Σε αντίθεση με τους χώρους όπου παρέχονται υποκατάστατα όπως η μεθαδόνη, οι χώροι ελεγχόμενης χρήσης ναρκωτικών (για συντομία ΧΕΧΝ) είναι προστατευόμενοι χώροι όπου οι χρήστες μπορούν να φέρνουν παράνομες ουσίες που έχουν προμηθευτεί μόνοι τους και να κάνουν χρήση υπό την παρουσία νοσηλευτικού και άλλου υποστηρικτικού προσωπικού.

Το ζήτημα των ΧΕΧΝ άνοιξε ξανά πρόσφατα εν μέσω και της προεκλογικής εκστρατείας για τον Δήμο Αθηναίων, με υποψήφιους να τάσσονται υπέρ της ίδρυσης ενός τέτοιου χώρου στην πρωτεύουσα. Τον περασμένο Οκτώβρη, ο Ανδρέας Ξανθός ανακοίνωσε ότι το Υπουργείο Υγείας ετοιμάζει τροπολογία για την λειτουργία ΧΕΧΝ, με την προϋπόθεση ύπαρξης μητρώου καταγραφής χρηστών και τη διαβεβαίωση ότι δε θα διώκονται. Παλαιότερη πρόταση του Γιώργου Καμίνη, είχε προκαλέσει ανάμεικτες αντιδράσεις από εκπροσώπους κέντρων απεξάρτησης και χρήσης υποκατάστατων με τους μεν να τάσσονται κατά και τους δε υπέρ.

Σε διεθνές επίπεδο, το Καναδικό μοντέλο έχει βρεθεί στο επίκεντρο της έρευνας για την επίδραση των ΧΕΧΝ, κυρίως όσον αφορά το κέντρο Insite, τον πρώτο τέτοιο χώρο στη Βόρειο Αμερική, που λειτουργεί από το 2003 στο Βανκούβερ. Σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύτηκε στο The Lancet το 2011, η δραστηριότητα του Insite είχε οδηγήσει σε μείωση θανάτων από υπερβολική δόση στην περιοχή λειτουργίας του κατά 35% σε διάστημα δυο ετών. Η πρόσφατη έκθεση του Ευρωπαϊκού Κέντρου Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας, κατέδειξε και τον θετικό ρόλο των ΧΕΧΝ στην ελάττωση της ριψοκίδυνης συμπεριφοράς όπως είναι η ανταλλαγή συριγγών. Η κριτική κατά των ΧΕΧΝ εστιάζει στην πιθανότητα συνδρομής τους στην ενθάρρυνση της εγκληματικότητας και της διακίνησης παράνομων ουσιών, του λεγόμενου “honeypot effect.” Πρόσφατη έρευνα που δημοσιεύτηκε στο International Journal of Drug Policy και εντόπισε μικρή συμβολή των ΧΕΧΝ στην αύξηση της εγκληματικότητας που σχετίζεται με τη χρήση ναρκωτικών ουσιών αποσύρθηκε μετά από αναγνώριση μεθοδολογικών σφαλμάτων. 

Λαμβάνοντας υπόψιν τις εγχώριες και διεθνείς εξελίξεις και αντιπαραθέσεις, μιλήσαμε με την Καναδή κοινωνική λειτουργό Sarah Ovens, η οποία συμμετέχει στην λειτουργία ενός χώρου ασφαλούς χρήσης στο Moss Park του Τορόντο. O Καναδάς αντιμετώπισε ραγδαία άνοδο θανάτων από υπερβολική δόση οπιοειδών τα τελευταία χρόνια, με 4.000 θανάτους μόνο μέσα στο 2017. Από αυτούς, 303 θανάτοι συνέβησαν στο Τορόντο, αριθμός διπλάσιος από εκείνον του 2016. Σε μια προσπάθεια ανταπόκρισης στην ανθρωπιστική αυτή κρίση, η Οvens, που εκείνο το διάστημα εργαζόταν σε ένα άσυλο άστεγων γυναικών, αποφάσισε μαζί με μια μικρή ομάδα ακτιβιστών και χρηστών να κινητοποιηθεί άμεσα. 

– Μπορείς να μας πεις πώς ξεκίνησε η πρωτοβουλία σας στο Moss Park και τί αντιμετωπίσατε το πρώτο διάστημα;

Ακολουθήσαμε το παράδειγμα του Βανκούβερ, όπου η κρίση είχε ήδη χτυπήσει ένα χρόνο νωρίτερα. H τοπική τους κυβέρνηση κήρυξε κατάσταση έκτακτης υγειονομικής ανάγκης και ανέστειλε τις κανονικές διαδικασίες έγκρισης κονδυλίων, προκειμένου να απελευθερώσει περισσότερα χρήματα. Δεδομένης της ραγδαίας αύξησης των θανάτων, δεν υπήρχε πολύς χρόνος και έπρεπε να ανοιχτούν καινούργιοι χώροι και εδώ. Στο Τορόντο υπήρχαν ήδη τρεις SIS (Supervised Injection Sites=χώροι επιβλεπόμενης χρήσης) που είχαν κάνει αίτηση λειτουργίας, όμως υπήρχε τεράστια γραφειοκρατία προκειμένου να πάρουν την τελική άδεια. Όταν λοιπόν στήσαμε την πρώτη μας πρόχειρη τέντα στο Moss Park τον Αύγουστο του 2017, ήταν παράνομη. Είμασταν ο μόνος χώρος σε όλο το Οντάριο. Η τέντα μας είχε κάδο βιολογικών αποβλήτων, φιάλες οξυγόνου, ένα τραπέζι και καρέκλες. Ήταν μια πολύ απλή κατασκευή, μια τέντα με χώμα κάτω. Τον αμέσως προηγούμενο Ιούλιο, έξι χρήστες είχαν πεθάνει κοντά στο πάρκο. Δεν μπορούσαμε να περιμένουμε. 

Την πρώτη μέρα, διαπραγματευτήκαμε με την αστυνομία για μια ώρα και μας είπαν ότι έπρεπε να τα μαζέψουμε το ίδιο βράδυ. Τους ξεκαθαρίσαμε ότι θα μέναμε. Τη δεύτερη μέρα ξαναμιλήσαμε μαζί τους. Το πρόβλημα με την παρουσία αστυνομικών είναι ότι θα μπορούσαννα συλλάβουν οποιονδήποτε μαζευόταν γύρω απ’τη σκηνή μας. Και μόνο με το ότι ήταν παρκαρισμένοι απέναντι απ’το πάρκο, οι χρήστες μπορεί να μην έρχονταν. Προσπαθήσαμε να τους εξηγήσουμε ότι η κρίση ξεπερνούσε κάθε προηγούμενη διαδικασία. Οι συζητήσεις συνεχίστηκαν για μια περίπου βδομάδα, οπότε και η αστυνομία σταμάτησε να έρχεται.

– Πώς αντέδρασαν οι επίσημες αρχές στην πρωτοβουλία σας;

Η πόλη του Τορόντο αμέσως επέσπευσε τις άδειες που εκκρεμούσαν για τους τρεις χώρους SIS, με τον πρώτο να ανοίγει μέσα σε μια βδομάδα. Ίσως το έκαναν γιατί ήλπιζαν ότι εμείς θα φεύγαμε. Όμως τρεις χώροι δεν είναι αρκετοί. Το αίτημά μας ήταν επίσης να γίνει πιο εύκολη η διαδικασία έγκρισης. Συνεργαστήκαμε με τις αρχές του Ontario προς την κατεύθυνση έγκρισης χώρων OPS (Overdose Prevention Sites=χώροι πρόληψης υπερβολικής δόσης, χωρίς την προϋπόθεση άλλων υποστηρικτικών υπηρεσιών). Τους εξηγήσαμε ότι ένας χώρος μπορεί να λειτουργήσει σε ένα δωμάτιο με μερικά απαραίτητα αντικείμενα. Προτείναμε μια απλή αίτηση για χρηματοδότηση και τους συμβουλέψαμε για το πως να γίνει πιο εύκολη η διαδικασία αίτησης. Το αποτέλεσμα ήταν ότι από το 2017 έως το χειμώνα του 2018, άνοιξαν 19 τέτοιοι νέοι χώροι στο Τορόντο. 

Δυστυχώς, οι εκλογές του Ιουνίου του 2018 έφεραν νέα συντηρητική κυβέρνηση στο Ontario που διέκοψε τη διαδικασία νέων αιτήσεων. Αναίρεσαν όλο το σύστημα που είχαμε δημιουργήσει σε συνεργασία με την προηγούμενη κυβέρνηση και μας αναγκάζουν τώρα να κάνουμε νέες αιτήσεις για έγκριση ως Consumption Treatment Services, CTS (=υπηρεσίες θεραπείας χρήσης). Το νέο σύστημα βασικά επαναφέρει όλα όσα ήταν λάθος με το προηγούμενο καθεστώς, μετατοπίζοντας την εστίαση στη θεραπεία. Θέλουν πλέον να παραπέμπουμε όλους τους χρήστες που έρχονται σε εμάς σε υπηρεσίες απεξάρτησης και να μας μετατρέψουν σε πύλη προς τη θεραπεία. Επίσης, έβαλαν πλαφόν στις νέες άδειες που θα εγκρίνουν. Άν μια αίτηση για αναβάθμιση ενός χώρου σε CTS απορριφθεί, τότε αυτός πρέπει να κλείσει. Μόλις τον Ιανουάριο, αναβλήθηκε η απόφαση έγκρισης για άλλους δυο μήνες. Στους περισσότερους χώρους, οι εργαζόμενοι είναι εκεί με βραχυπρόθεσμα συμβόλαια και δεν ξέρουν αν θα έχουν εργασία και για πόσο. Προσπαθούν να μας εξαντλήσουν.

– Μπορείς να περιγράψεις μια κανονική μέρα σε έναν χώρο όπως ο δικός σας;

Δεν υπάρχει κανονική μέρα μιας και κάθε χώρος λειτουργεί σε διαφορετική περιοχή, με διαφορετικούς πληθυσμούς. To Μoss Park έχει υψηλά επίπεδα αστέγων, με ένα άσυλο 5.000 κρεβατιών σε απόσταση 15 λεπτών με τα πόδια από εμάς. Οι άνθρωποι κάνουν χρήση ανοιχτά, σε τουαλέτες των McDonalds, παντού. Έχουμε λοιπόν μεγάλη αύξηση χρήσης και πολλές τοξικές ουσίες στους δρόμους γύρω απ’το πάρκο. 

Το τελευταίο λοιπόν διάστημα έχουμε μετακινηθεί σε ένα κτίριο απέναντι από το πάρκο όπου υπάρχει πάντα παρών τουλάχιστον ένας ιατρικός λειτουργός, είτε νοσοκόμα είτε γιατρός. Ο χώρος μας ανοίγει απ’το μεσημέρι μέχρι τις 7μμ. Μόνο τις τελευταίες δυο βδομάδες έχουμε δει 130 ανθρώπους την ημέρα. Έρχονται εδώ, μιλάμε μαζί τους και τους δίνουμε καθαρά εξαρτήματα. Στην αρχή πολλοί ήταν νευρικοί οπότε και τους λέγαμε να έρθουν μέσα, να νιώσουν άνετα. Σχεδόν όλοι επέστρεψαν. Πολλοί χρήστες μας λένε ότι δεν πηγαίνουν στο νοσοκομείο γιατί τους συμπεριφέρονται άσχημα. Αυτή τη στιγμή το δωμάτιο που λειτουργούμε έχει ανά πάσα στιγμή 5 με 6 άτομα για υποστήριξη. Υπάρχει μέρος για ενδοφλέβια χρήση και μια κουζίνα, ένα dvd player, μια βιβλιοθήκη. Έχουμε επίσης και outreach άτομα που βρίσκονται εκτός του χώρου. 

– Τί συμβαίνει όταν μια χρήστης εμφανίσει συμπτώματα από υπερβολική δόση; Πώς αντιδράτε;

Κατ’αρχάς να πω ότι δεν έχουμε αντιμετωπίσει ποτέ ούτε ένα θάνατο. Η υπερβολική δόση είναι σίγουρα κάτι τρομακτικό. Τους παρακολουθείς να αναπνέουν και αν σταματήσουν, ξέρεις πόση ώρα έχει περάσει και είσαι έτοιμος. Όταν συμβαίνει, ο άνθρωπος μελανιάζει, δεν αναπνέει. Έχω μάθει να παραμένω ήρεμη και να έχω αυτοπεποίθηση. Τους επαναφέρεις το χρώμα με οξυγόνο και τους δίνεις naloxone, είτε ενδοφλέβια είτε σε μορφή σπρέυ, που αναστρέφει τη δράση του οπιοειδούς.  Κάποιες φορές μόνο με το οξυγόνο και αν ταρακουνήσουμεκάποιον, μπορεί να χρειαστεί να δώσουμε ελάχιστο naloxone. Όταν συνέλθουν τους μιλάμε και τους εξηγούμε ότι αν ήταν μόνοι, θα είχαν πεθάνει. Έχει χρειαστεί να καλέσουμε ασθενοφόρο μόνο στο 1% – 2% των περιπτώσεων, κυρίως αν υπάρχουν άλλες παρενέργειες όπως εμετός και θέλουμε να σιγουρευτούμε ότι θα κρατηθεί ανοιχτή η αναπνευστική οδός. 

Ένας απ’τους λόγους που τα έχουμε καταφέρει είναι γιατί κάποιοι απ’όσους εργάζονται εδώ είναι χρήστες οι ίδιοι. Κάποιες νοσοκόμες μας έλεγαν ότι δεν μπορούσαν να συνεχίσουν. Είναι διαφορετικό να αντιμετωπίζεις μια καρδιακή προσβολή στο ελεγχόμενο περιβάλλον του νοσοκομείου. Έχουμε προσλάβει ανθρώπους που ήρθαν σε εμάς αρχικά για χρήση και είδαμε ότι ήξεραν πως να ετοιμάζουν τη δόση προκειμένου να είναι πιο ασφαλής ή ήξεραν πως να επαναφέρουν κάποιον και το έχουν κάνει σε πολύ χειρότερες συνθήκες. Τα δίκτυα διανομής καθαρών συριγγών στο Τορόντο τα λειτουργούν χρήστες. Αυτό βασικά μας κάνει να σκεφτούμε, τι επιβάλλουμε στους χρήστες εγκαταλείποντάς τους. 

H ακτιβίστρια και κοινωνική λειτουργός Sarah Ovens. Πηγή: CBC news.

– Ποιά είναι η άποψή σου σε σχέση με μια υποτιθέμενη ασυμβατότητα ανάμεσα σε χώρους αναστροφής υπερβολικής δόσηςκαι ελεγχόμενης χρήσης και σε χώρους θεραπείας προς απεξάρτηση; Tί ρόλο παίζει κατά τη γνώμη σου η ποινικοποίηση στην αντιμετώπιση του κοινωνικού προβλήματος;

Η προσωπική μου άποψη είναι ότι η χρήση ναρκωτικών ουσιών δεν είναι κάτι λάθος και ο στόχος της εξάλειψής της δεν είναι κάτι στο οποίο εγώ φιλοδοξώ. Η ποινικοποίηση της χρήσης ναρκωτικών πιστεύω πως είναι κάτι αυθαίρετο. Η χρήση αλκοόλ προκαλεί μεγάλη κοινωνική βλάβη αλλά δεν την ποινικοποιούμε. Επίσης για κάποιους ανθρώπους το αλκοόλ είναι εξαιρετικά επιβλαβές, τόσο για εκείνους όσο και τις οικογένειές τους, ενώ για άλλους η χρήση του δεν είναι τόσο έντονη ώστε να δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στη ζωή τους. Δεν λέμε λοιπόν ότι κανένας δεν πρέπει να πίνει ποτέ αλκοόλ, αλλά ότι κάποιοι άνθρωποι έχουν ανάγκη από βοήθεια ενώ άλλοι μπορούν να επιλέγουν να πίνουν με ασφαλή τρόπο. 

Δεν νομίζω όμως ότι χρειάζεται να πείσω όσους δεν συμφωνούν μαζί μου. Κατά τη γνώμη μου δεν έχουμε να κάνουμε μ’ένα δίπολο: θέλουμε και κρατική χρηματοδότηση όταν κάποιος επιλέγει την απεξάρτηση, αλλά θέλουμε και όταν κάποιος επιλέγει τη χρήση να μην πεθάνει απ’αυτό. Ένας χρήστης που θα πεθάνει από υπερβολική δόση, δε θα φτάσει ποτέ στο σημείο να αναζητήσει θεραπεία. 

Πρέπει να πω ότι οι επιθετικές πολιτικές λιτότητας στον Καναδά έχουν οδηγήσει σε περικοπές στην απεξάρτηση. Το ίδιο κράτος που κάνει αυτές τις περικοπές θέλει εμάς να παραπέμπουμε τους χρήστες στις λιγοστές υπηρεσίες, που έχουν μεγάλες λίστες αναμονής. Μας ζητά δηλαδή να καθόμαστε στο τηλέφωνο κάθε μέρα και να μιλάμε με ανθρώπους που μας λένε ότι έχουν ανάγκη από υποστήριξη και να προσπαθούμε να τους εξασφαλίσουμε πρόσβαση σε δομές που δεν υπάρχουν. Αυτό δεν έχει κανένα νόημα. Επίσης να πω ότι τουλάχιστον όσον αφορά το Βορειοαμερικανικό μοντέλο στη θεραπεία, το παράδειγμα των 12-step programs [προγράμματα απεξάρτησης σε 12 βήματα] έχει φέρει ιδιωτικοποιήσεις και μια βιομηχανία της τάξης του 1 δις δολλαρίων. Πολύς κόσμος βγάζει χρήματα από τη θεραπεία. Κάποιοι χρήστες όμως βγαίνουν απ’τα προγράμματα και υποτροπιάζουν και παγιδεύονται σε αυτόν τον φαύλο κύκλο. Δεν υπάρχουν στοιχεία για υψηλά ποσοστά επιτυχίας σε αυτές τις παρεμβάσεις· για κάποιους χρήστες λειτουργούν, για άλλους όχι. Εάν κοιτάξει κανείς και την οικονομική αποδοτικότητα, οι ΧΕΧΝ είναι ένας τρόπος να αντιμετωπίσουμε το κόστος της ιατρικής κάλυψης για μετάδοση HIV ή HCV, η οποία δίνεται εφ’όρου ζωής. 

Τα δεδομένα δείχνουν επίσης ότι ο Πόλεμος κατά των Ναρκωτικών, το να ρίχνουμε περισσότερα χρήματα στην καταστολή, δεν λειτουργεί. Πρέπει να δει κανείς τι συνθήκες δημιουργούνται σε ένα καθεστώς παρανομίας. Έχουμε ότι και με την ποτοαπαγόρευση στις αρχές του 20ου αιώνα, όπου η μπύρα και το κρασί αντικαταστάθηκαν με “σκληρά” οινοπνευματώδη. Σε ένα παράνομο καθεστώς υπάρχει η τάση προς πιο σκληρές ουσίες. Στο Τορόντο έχει γίνει κάτι ανάλογο με το οποιοειδές fentanyl. Υπάρχει μια παρεξήγηση στα ΜΜΕ στην Β. Αμερική ότι οι ουσίες που πωλούνται είναι νοθευμένες με fentanyl. Αυτό όμως που έχουμε δει είναι ότι οι χρήστες ψάχνουν το fentanyl, δεν είναι κάτι που αγοράζουν κατά λάθος. Πριν μερικά χρόνια στο Τορόντο είχαμε πρόβλημα ηρωίνης, τώρα πια δεν τη βρίσκεις πουθενά. Ένα από τα αίτια για αυτήν την κατάσταση είναι ότι πριν χρόνια, οι συνταγές για οπιοειδή δίνονταν μαζικά και οι γιατροί δεν ήξεραν αρκετά για το ρίσκο του εθισμού. Όταν όμως το συνειδητοποίησαν έκοψαν τις συνταγές ξαφνικά. Κάποιος λοιπόν με χρόνιο πόνο στα γόνατα για παράδειγμα, ξαφνικά δεν μπορούσε να πάρει τα χάπια του. Οι άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους προς αναζήτηση των ίδιων ουσιών, όμως οι ουσίες στους δρόμους είναι πιο ισχυρές. Οι περισσότερες δεν είναι επαναπωλήσεις από συνταγογραφημένα φάρμακα αλλά έχουν κατασκευαστεί σε παράνομα εργαστήρια στο εξωτερικό και δεν μπορεί να γνωρίζει κανείς το βαθμό τοξικότητάς τους. 

Αυτή η κατάσταση δεν θα σταματήσει μέχρι να τελειώσει η ποινικοποίηση και η απαγόρευση. Μόνο ένα μοντέλο όπως αυτό της Πορτογαλίας μπορεί να αναστρέψει τα πράγματα.

– Η αντίδραση μιας μεγάλης μερίδας του πληθυσμού απέναντι στους χώρους ελεγχόμενης χρήσης συνοψίζεται πολλές φορές με τον όρο NIMBY-ism. [not in my back yard=όχι στην πίσω αυλή μου]. Τί πιστεύεις ότι δίνει ώθηση σε αυτήν την αντίληψη και στα επίμονα στερεότυπα κατά των χρηστών;

Δεν είναι απλή η απάντηση σε αυτή την ερώτηση. Δεν υπάρχει ένα είδος χρήστη. Όλοι οι άνθρωποι μπορεί να είναι εν δυνάμει χρήστες. Οι χρήστες όμως που αντιμετωπίζουν τις χειρότερες συνέπειες είναι φυλετικοποιημένα άτομα, άστεγοι, μη προνομιούχοι. Εάν πέθαιναν άνθρωποι της μεσαίας τάξης μαζικά, θα είχαμε μεγάλους τίτλους ειδήσεων και περισσότερη προσοχή στο πρόβλημα. 

Στον πυρήνα της χρήσης πιστεύω ότι βρίσκεται ο πόνος, τα τραύματα, η φτώχεια και μια αναζήτηση ανακούφισης απ’τον πόνο. Εφόσον οι κοινωνίες δεν παρέχουν λύσεις για την αποξένωση, τα ναρκωτικά είναι για κάποιους ένας τρόπος. Το να τους κατηγορούμε αντί να αναρωτιόμαστε από που προέρχεται ο πόνος τους, γιατί ας πούμε δεν έχουν κάπου να μείνουν ή γιατί δεν έχουν πρόσβαση σε δωρεάν ψυχοθεραπεία, χειροτερεύει την κατάσταση μέσω του στίγματος. 

Οι αντιλήψεις όμως έχουν αλλάξει και η συζήτηση έχει μετακινηθεί. Υπάρχουν πολίτες που συμπεριφέρονται σαν όλα αυτά να μην συμβαίνουν και θέλουν να απωθηθούν οι χώροι αυτοί απ’τις γειτονιές τους. Πολύς κόσμος όμως ξέρει ότι οι χώροι μας έχουν αποτέλεσμα. Η πρώτη μας σκέψη όταν πήγαμε στο Moss Park ήταν ότι θα μας συλλάμβαναν· το φοβόμασταν. Όμως κάποιοι άνθρωποι άρχισαν να μας φέρνουν φαγητό, ακόμα και μετρητά. 

– Θα συνεχίσετε;

Ναι. Σε όσους ακτιβιστές και χρήστες παλεύουμε δεν έχει χαριστεί τίποτα. Υπάρχουν δυνατά δίκτυα με ανθρώπους που έχουμε περάσει πολλά μαζί. Ζούμε σε έναν πόλεμο. Δεν έχουμε τίποτα να χάσουμε. 

https://poli-k.net/choroi-elegchomenis-chrisis-narkotikon-synenteyxi-tin-kanadi-aktivistria/?fbclid=IwAR2otuayEIvhQh3mUw8FNobymsM24Sx82OB9FLQaWsAHa5mU67NqtSKd3uU