Τσινάρι του Βαρδάρη, Σεφαρδίτες και Σουλτάνοι του Αξιού

Ρόζα Εσκενάζι με οικογένεια στη Σαλονίκη

'Φύσηξε Βαρδάρης' γράφει η Άννα Δαμιανίδη στο άρθρο της γιά το Νίκο Παπάζογλου κι αναθυμάται φοιτητική της απορία τι είναι αυτός ο Βαρδάρης. Που ναι, άνεμος είναι, το ξέρουμε.

Αλλά και ποταμός που, παρότι εκχύνεται στο Θερμαϊκό ως Αξιός, επειδή πηγάζει στα σερβοαλβανικά σύννορα υπήρξε γιά χρόνια εθνικώς ανεπιθύμητος.

Και όχι μόνο τότε μα ακόμα, σκέφτηκα το περασμένο καλοκαίρι  που ταξιδεμένος κύριος με κοίταξε συγκαταβατικά όταν ανέφερα ποτάμι και γέλασε κι επέμενε πως χρόνια έχω να πάω, μιά γειτονιά είναι μόνο ο Βαρδάρης, κι άντε κι ο αέρας του άσματος.

Έχω να πάω στη Θεσσαλονίκη χρόνια μα η νοσταλγία κι ο πόθος μού ήρθε πρόσφατα από ―τι άλλο;― δυό βιβλία. Ή τρία ή τέσσερα διότι τελευταία ευτυχώς ήρθε η ώρα να καταγραφεί η μακριά ιδιαίτερη ιστορία αυτής της πόλης με τη μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, από τον 15ο αιώνα  που  ο Σουλτάνος έδωσε άδεια να καταφύγουν εκεί οι Σεφαρδίτες που έδιωξε βλακωδώς η Ισπανία κι ύστερα το θρηνούσε που έμεινε δίχως καλούς τεχνίτες και σαράφηδες. Οι εκ Ισπανίας βρήκαν εκεί τους ελληνόφωνους Ρωμανιώτες, φανατικά οπισθοδρομικούς ορθόδοξους Εβραίους της Ανατολής, εγκατεστημένους από αρχαιοτάτων.

Και άκμασε μιά πόλη κοσμοπολίτικη με σπουδαίο λιμάνι, εμπόριο κι όλες τις φορεσιές και τις πρεσβείες ανατολής και δύσης με Αρμένηδες και Ενετούς και Γενοβέζους κι ύστερα Φράγκους, όπως οι της Πύλης έλεγαν κάθε Ευρωπαίο κάνοντας, επί Ναπολέοντα, τους Αυστριακούς να τρέμουν μη σφαγιαστούν από παρεξήγηση.

Η Ελληνική Επανάσταση  διέλυσε την ελληνική κοινότητα με διωγμούς, μεταναστεύσεις, προσφυγιά όπως κι αργότερα η ελληνική πολιτική αποδεκάτισε τους 'Ελληνες της Μικράς Ασίας· κι ύστερα οι Γερμανοί εξολόθρευσαν και τους Εβραίους.

Κι έτσι η μοναδική Θεσσαλονίκη με το όνομα της αδελφής του Μεγαλέξανδρου, γενέτειρα του Κεμάλ Ατατούρκ και προσωρινός τόπος εξορίας τού Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίντ, έγινε άλλη μιά πόλη ελληνική όπως τόσες. Στην επιφάνεια όμως.

Κι όχι μονάχα ιστορικά ή επειδή δεν την ξεχνούν οι ανά τη γη απόγονοι των διωγμένων (από το Σαρκοζί ως την αγαπητή σχεδιάστρια των φορεμάτων μου Diane von Fürstenberg) αλλά επειδή έτσι γίνεται.

Διότι οι πόλεις δεν «ακολουθούν η μιά την άλλη στον ίδιο χώρο με ίδιο όνομα... ούτε γεννιούνται και πεθαίνουν δίχως να ξέρουνε η μιά την άλλη... Και κάποιες φορές ακόμα και τα ονόματα των κατοίκων μένουν ίδια κι οι προφορές τους και των προσώπων τους τα χαρακτηριστικά· μονάχα οι θεοί, που ζουν κάτω από ονόματα και πάνω από τόπους έφυγαν σιωπηλά κι άλλοι ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στη θέση τους» όπως θαυμάσια λέει ο Ίταλο Καλβίνο στις 'Αθέατες Πόλεις'.

Έτσι κι εκεί. Που χρόνια πριν πέρασα δύο μήνες. Πολύ μικρή, φιλοξενούμενη κάποιου Μπούφη που είχε το Δον Κιχώτη στην Προξένου Κορομηλά και κάθε πρωί έβραζα κατσαρόλες με νερό διότι εκείνος γιά μπάνιο πήγαινε στο χαμάμ και όταν έβγαινε κλείδωνε τις εισπράξεις στη ντουλάπα μην τον κλέψω. Και καλά έκανε, πλήθη περνούσαν από το φιλόξενό του σπίτι.

Εκεί λοιπόν που πρωτοείδα την πυκνή ομίχλη να κρύβει σα γυάλινος τοίχος κατακόρυφα τη θάλασσα, εκεί ήταν που πρωτοάκουσα γιά το Βαρδάρη. Όχι τον άνεμο ή τον ποταμό αλλά τη γειτονιά, όταν σε μιά σκηνή άτοπης ζηλοτυπίας άκουσα ότι είχα βγει σ' ένα άλλο μπαρ με ένα 'τσινάρι απ' το Βαρδάρη'. Κι η έκφραση, ομολογώ, ήταν ταιριαστή και μου έμεινε μαζί με μιά νοσταλγία γιά την πόλη που δεν έτυχε να με ξανακαλέσει.

____________________________________❦

               Διαβάστε: Χριστιανόπουλο, Πεντζίκη ή τους γνωστούς και άξιους σύγχρονους  Θεσσαλονικιούς

    Αλλά  σας δίνω και:

 εκτός του άρθρου της Άννας Δαμιανίδη στο blog της ή από 'ΤΑ ΝΕΑ'

 λίγες πηγές των ανωτέρω από τις πάμπολλες αγαπητές μου:

Salonica, City of Ghosts by Mark Mazower

Έλληνας, Εβραίος και Αριστερός του Μωησή Μιχαήλ Μπουρλά (1918-2011)
   Οι Σουλτάνοι: List of sultans of the Ottoman Empire

                         Δείτε: 

           Τη Θεσσαλονίκη

Το καταπληκτικό φιλμ 'Salonica' του Ιταλού Πάολο Πολόνι 
                                                                        (απόσπασμα: youtube)

                        Ακούστε:

Durme Durme,  παλιό σεφαρδίτικο νανούρισμα (ladino)  

                              Κοιμήσου, κοιμήσου μικρό της μάνας σου, Κοιμήσου, κοιμήσου δίχως ένοια και πόνο

Durme, durme iziko di madre     

Durme, durme sin ansja i dolor.
Sijenti djoja palavrikas de tu madre
Las palavras di Sema Israel.

Durme, durme izziko de madre
Kon ermozura di Sema Israel.

Αμπντούλ Χαμίντ

❦