Η πιο σκοτεινή ημέρα: Χριστούγεννα, Σατουρνάλια και Χειμερινό Ηλιοστάσιο

Είμαστε σκλάβοι της συνήθειας. Πιο εύκολα αλλάζουν άνθρωποι και λαοί την ιδεολογία τους παρά τις συνήθειές τους. Οι νέες θρησκείες φυτρώνουν ανάμεσα στις παλιές όπως τα νέα χόρτα βγαίνουν μέσα στα ξερά και για να στεριώσει ένα νέο σύστημα αξιών πρέπει να καταφέρει να ενσωματωθεί στην καθημερινότητα και τους παλιούς ρυθμούς της ζωής των νέων του οπαδών.

 Ένα από τα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι Πατέρες της Εκκλησίας στους πρώτους Χριστιανικούς αιώνες ήταν η άρνηση των νεοφώτιστων Χριστιανών να απαρνηθούν τα παγανιστικά πατροπαράδοτα πανηγύρια με τα οποία είχαν ανατραφεί.

Γνωρίζουμε πως ο  Ιησούς, ως Εβραίος, ποτέ δε γιόρτασε τα γενέθλιά του, όπως γνωρίζουμε πως τη νύχτα της γέννησής του είχε ξαστεριά. Από τη μιά και μόνη φράση της Βίβλου που μας πληροφορεί πως εκείνο το λαμπρό βράδυ οι ποιμένες ήταν έξω κι έβοσκαν τα κοπάδια τους, οι μελετητές συμπεραίνουν πως γεννήθηκε Άνοιξη. Οι Ρωμαίοι όμως αγαπούσαν τα γενέθλια και οι πιστοί διατηρώντας τα πατροπαράδοτα δεν το έβρισκαν αταίριαστο να ταυτίζουν το νέο υιό θεού με τον ηλιακό Μίθρα, το Θείο Βρέφος, ή τον Sol Invictus, τον Ήλιο τον Ανίκητο, που ξαναγεννιέται στη μέση του χειμώνα όταν αρχίζει να μεγαλώνει η ημέρα. Είχαν συνηθίσει να γιορτάζουν τα γενέθλια, να στολίζουν με χρώματα τα σκοτεινά χειμωνιάτικα σπίτια και, πάνω από όλα, δε είχαν καμιά επιθυμία να πάψουν να γιορτάζουν τα Σατουρνάλια.

Η πιο μικρή ημέρα του χρόνου, η στιγμή που ο ήλιος μπαίνει στον Αιγόκερω, είναι η μαύρη ώρα της χρονιάς. Ιδιαίτερα στα κρύα κλίματα ο λαός χρειαζόταν αυτές τις γιορτές στα μέσα του χειμώνα όταν τα προϊόντα αλλά και οι ευκαιρίες για διασκέδαση λιγόστευαν, οι αγρότες και οι στρατιώτες έμεναν κλεισμένοι και άπραγοι όπως τα κοπάδια στο μαντρί και τα πλοία τα δεμένα στα λιμάνια.

Από  την αρχαιότητα η μικρότερη ημέρα του χρόνου, το Χειμερινό Ηλιοστάσιο, είχε τεράστια συμβολική σημασία. Είναι η εποχή που η γη μοιάζει νεκρή, τα κλαδιά είναι γυμνά, τα σπαρμένα χωράφια ακόμα δεν έχουν πρασινίσει, το πρωί έρχεται αργά, γκρίζο και παγερό, κι ο άνθρωπος αγωνιά αν θα ξανάρθει ποτέ η Άνοιξη, αν έσπειρε σωστά, αν θα επιστρέψουν τα πουλιά, αν τα δένδρα που έχασαν τα φύλλα τους θα ξανακαρπίσουν. Είναι η ώρα των ξωτικών και των καλικαντζάρων, η ώρα των προκαταλήψεων, η ώρα που δε μοιάζει συνετό να παραμελήσουμε παλιότερους θεούς.

Ο Ρωμαϊκός κόσμος μπορεί να προσηλυτίστηκε από τη νέα μονοθεϊστική θεώρηση του κόσμου αλλά τις παλιές γιορτές του δεν έδειχνε πρόθυμος να τις ξεχάσει. Ελληνικές ή δρυΐδικες ή συνήθειες βαρβαρικές, οι γιορτές της καρδιάς του χειμώνα δεν εγκαταλείπονταν παρά από τους λίγους φανατικούς.

Μπορεί κατά τη Βίβλο ο Ιησούς να γεννήθηκε Άνοιξη, μπορεί οι πρώτοι Χριστιανοί να περιγελούσαν τους παγανιστές που γιόρταζαν τα γενέθλια των θεών τους μα τελικά τον 4ο αιώνα ο Πάπας Ιούλιος αναγκάστηκε να ορίσει τα γενέθλια του Ιησού στις 25 Δεκεμβρίου του Ιουλιανού ημερολογίου βαφτίζοντας Χριστούγεννα τη γιορτή και τα έθιμα που προϋπήρχαν.

Μας το λέει ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος πως ο Κύριλλος των Ιεροσολύμων έγραψε στον Πάπα Ιούλιο ζητώντας του μιά ημερομηνία για να ξέρουν οι προσκυνητές πότε να πηγαίνουν στη Βηθλεέμ και πότε στον Ιορδάνη για τη Βάπτιση. Ως τότε επικρατούσαν μεγάλες διαφωνίες αφού κάθε κοινότητα είχε δικές της ημερομηνίες, (οι Χριστιανοί της Αιγύπτου, π.χ. γιόρταζαν τη Γέννηση στις 6 Ιανουαρίου, άλλοι την 25η Μαρτίου ή το Μάιο) μα από το 354 μ.Χ. ορίστηκε η 25η Δεκεμβρίου και ο λόγος που ο Πάπας επέλεξε την ημερομηνία αυτή είναι, λέει ο Χρυσόστομος, ότι μιά και έπεφτε στις αργίες των Σατουρναλίων, οι Χριστιανοί θα είχαν την άνεση να γιορτάζουν με την ησυχία τους. Και, συμπεραίνουμε, να οικειοποιηθούν τα πατροπαράδοτα έθιμα.

Τα Σατουρνάλια, η σημαντικότερη γιορτή των Ρωμαίων, ήταν αφιερωμένα στο Σατούρνο (Κρόνο) που κυβερνά τον Αιγόκερω, στον οποίο έμπαινε ο ήλιος καθώς άρχιζε να μεγαλώνει η ημέρα. Ο Σενέκας, ο Μακρόβιος κι ο Κάτουλλος περιγράφουν τους εορτασμούς που άρχιζαν στις 17 Δεκεμβρίου και κρατούσαν μέχρι τις 25.

Ο Δεκέμβριος (δέκατος μήνας κατά τα παλιά ημερολόγια) είναι ο μήνας της γέννησης του παιδιού που έμεινε εννέα μήνες κρυμμένο στη μήτρα όπως οι σπόροι που ακόμα είναι θαμμένοι βαθιά στη γη. Έτσι μέσα στο σκοτάδι γιορταζόταν κι η γέννηση του Μίθρα που ονομαζόταν "Φως του Κόσμου" κι ερχόταν στον κόσμο τη σκοτεινότερη εποχή, τότε ακριβώς που αρχίζει να μεγαλώνει η ημέρα. Ήταν ο Sol Invictus, ο Ήλιος ο Ανίκητος, ο Χρυσός Δίσκος που θα ανέτειλε και θα μεγάλωνε για να ξαναζεστάνει τα σώματα και τα χωράφια.

Οι εορτασμοί ξεκινούσαν κατά την ελληνική παράδοση με θυσίες και κορυφώνονταν μιά εβδομάδα μετά με ένα μεγάλο συμπόσιο στο οποίο οι συμμετέχοντες αντάλλασσαν δώρα φορώντας "πίλους", μαλακά γιορτινά καπελάκια φτιαγμένα από χαρτί. Κρεμούσαν στολίδια στα γυμνά δένδρα, μοίραζαν κλαδάκια γκυ ως σύμβολο χαράς, έφτιαχναν πίτες σε μιά εποχή που δεν αφθονούσαν οι φρέσκες τροφές και δόξαζαν τους Θεούς της γης που θα ξόρκιζαν τα ξωτικά της αγονίας και θα υπόσχονταν πως με λίγη πίστη θα ερχόταν πάλι η Άνοιξη.

Ήταν μέρες αργίας· οι καθημερινές δουλειές σταματούσαν, τα σχολεία και τα δικαστήρια έκλειναν, οι πόλεμοι αναβάλλονταν, οι απαγορεύσεις και οι ποινές αναστέλλονταν. Κι επειδή ο Κρόνος προστατεύει εκείνους που μοχθούν, ήταν οι μέρες που ο αφέντης υπηρετούσε τελετουργικά και σέρβιρε στο τραπέζι το δούλο, όπως και οι μεγάλοι τους μικρούς, σε μιά επίδειξη ταπεινότητας, αλτρουισμού κι αλληλεγγύης που σήμερα θα τη λέγαμε "χριστιανική".

 Οι συνήθειες επιβίωσαν μέχρι σήμερα στα έθιμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, στα κάλαντα των παιδιών ή στα πράσινα στεφάνια και τα δώρα που ανταλλάζουμε. Τις συναντάμε ακόμα και στον Άγιο Βασίλη, το Σάντα Κλάους, που η σημερινή μορφή του είναι κατασκεύασμα της CocaCola αλλά τον κόκκινο μυτερό του σκούφο τον φοράει από την αρχαιότητα. Είναι ο "πίλος", των απελεύθερων σκλάβων που τον φορούσε για μιά μέρα ο αυτοκράτωρ σε ένδειξη ταπεινότητος όταν στα Σατουρνάλια άλλαζαν οι ρόλοι. Και από εκεί έρχεται και το Σκουφί της Δημοκρατίας, γνωστό από τη Γαλλική Επανάσταση κι εκείνη την τραγική στιγμή που οι εξεγερμένοι το ακούμπησαν στο κεφάλι του έκπτωτου Λουδοβίκου 16ου κι εκείνος τρομαγμένος και μειλίχιος το δέχτηκε, δίχως να ξέρει, μάλλον, πόσο συμβολική ήταν αυτή η ταπείνωση και τι βαθιά ήταν η ιστορική της ρίζα.

Τα παιδιά τραγουδούσαν κάλαντα κι αντάλλαζαν δώρα. Μικρές πήλινες κούκλες και κεριά που συμβολίζουν την έλευση του φωτός, το πέρασμα στον πολιτισμό δηλαδή, στο οποίο βοήθησε ο  Κρόνος― ο γέρος Χρόνος, το χαρτί του Ταρώ με τον Ερημίτη που ανεβαίνει ξυπόλυτος το δύσβατο μονοπάτι με την κλεψύδρα στο ένα χέρι και το δρεπάνι στο άλλο.

Ο Κρόνος έγινε βασιλιάς των Θεών όταν η μητέρα του η Γαία του έδωσε το δρεπάνι με το οποίο ευνούχισε τον πατέρα του τον Ουρανό. Η δουλειά του Ουρανού και της Γης είχε τελειώσει, η ΄Ωρα της Δημιουργίας είχε παρέλθει, δε είχαν λόγο να ενωθούν ξανά. Την στιγμή του ευνουχισμού το σπέρμα του Ουρανού έπεσε στη θάλασσα, έγινε αφρός από τον οποίο αναδύθηκε η Αφροδίτη, και από τότε τη Δημιουργία την κυβερνούν οι δικοί της νόμοι. Ο Κρόνος με τη Ρέα γέννησαν τους υπόλοιπους Θεούς (το Δία, τη Ήρα, τη Δήμητρα, το Πλούτωνα και τον Ποσειδώνα) και με τη γέννησή τους αρχίζει το μέτρημα του Χρόνου, η Ιστορία μας. Πριν από τον Κρόνο είχαμε το Χάος, μετά από αυτόν άρχισε το μέτρημα των ωρών, οι εποχές και οι ημέρες. Πίστευαν οι Ρωμαίοι πως με τη πτώση των Τιτάνων ο Κρόνος (Σατούρνος γι αυτούς) δραπέτευσε στην Ιταλία όπου εγκαταστάθηκε στο Λόφο του Καπιτωλίου και εκπολίτισε το λαό διδάσκοντάς του την τέχνη της Γεωργίας.

Όταν ήρθε η σειρά του να παραδώσει τη εξουσία στο γιο του ξέρουμε πως αντέδρασε καταπίνοντας τα παιδιά του για να τα εξαφανίσει μα η Ρέα τον ξεγέλασε (κάνοντας ό,τι για χάρη του είχε κάνει και η μητέρα του η Γαία στον πατέρα του) σώζοντας το Δία ο οποίος τον ανάγκασε να ξεράσει τα άλλα του παιδιά.

Ο μύθος συμβολίζει πως ο Χρόνος δημιουργεί και καταστρέφει κι ύστερα ξαναδημιουργεί και κανείς μας δεν ξεφεύγει από αυτό τον κύκλο. Το δρεπάνι του ευνουχισμού (τόσο αγαπημένο στους Δρυΐδες) συμβολίζει το θερισμό, δηλαδή το θάνατο. Διότι αν δεν αφήσουμε το δρεπάνι του Θανάτου να θερίσει τη παλιά ζωή δε θα ανθίσει ποτέ η καινούργια. Ο Κρόνος είναι ο Γέρος Βασιλιάς που με όλη την πείρα του γνωρίζει πως πρέπει να κάνει τόπο στη νέα γενιά, όπως ο παλιός δίνει τη θέση του στον νέο χρόνο.

Με την πτώση του Κρόνου εμφανίζεται ο Ιανός, ο διπρόσωπος θεός που φυλάει τις Πύλες του Ουρανού (Ανατολή και Δύση), κυβερνά τις προσευχές και τις θυσίες και κάποτε παρουσιάζεται ως Quadratus, με τέσσερα πρόσωπα, δηλαδή, που κοιτάζουν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Ηλιακός Θεός, μετράει κι αυτός το έτος με τον αριθμό 300 στο δεξί χέρι και τον αριθμό 65 στο αριστερό και έχει 12 ιερά και εξουσία στις καλένδες (την πρώτη ημέρα) του κάθε μήνα. Είναι αυτός που γυρίζει το στερέωμα έτσι που να ξαναβρίσκεται στο σημείο από το οποίο ξεκίνησε και γι αυτό οι Φοίνικες τον απεικόνιζαν ως Ουροβόρο Όφι, σύμβολο σπουδαίο του αναπόφευκτου κύκλου της ζωής

Οι μύθοι και τα έθιμα υπήρχαν λοιπόν, κι η περιφρόνηση των οπαδών της Νέας Θρησκείας δεν κατάφερνε να τα εξαλείψει. Οι κάτοικοι της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μπορεί να προσηλυτίστηκαν στο μονοθεϊσμό που ήρθε από την Ανατολή αλλά να εγκαταλείψουν τις παραδόσεις που έδιναν λίγο χρώμα και φως στη μαυρίλα του χειμώνα δεν το κατάφερναν και έμεναν πιστοί στα συνήθεια των παππούδων τους και όσα είχαν μάθει να χαίρονται από παιδιά. Κι όπως τη θέση των πολλών θεών με τα υπουργεία τους πήραν οι διάφοροι άγιοι με τις ειδικότητές τους, όπως τις παρθένες Αθηνά και Άρτεμι διαδέχτηκε η αειπάρθενος Μαρία, έτσι και τα Σατουρνάλια κάποιοι, πάπες και καρδινάλιοι τα βάφτισαν Χριστούγεννα για να λυθεί το πρόβλημα.

Διότι είναι ταιριαστό απόλυτα που πάνω από όλους τους αρχαίους θεούς είναι ο Κρόνος― ο Χρόνος, ο σιωπηλός Γέροντας― που είχε τη σοφία να παραδώσει τη σκυτάλη στο νέο Θεό κι αποδεχόμενος πως στον κύκλο της ζωής όλα αλλάζουν για να μείνουν ίδια, παραμένει πάντα εδώ κοντά μας κρυμμένος σαν τους σπόρους της χειμωνιάτικης γης ή το έμβρυο στην κοιλιά της προβατίνας, κρατώντας ζωντανό το μυστικό του παγανιστικού μας παρελθόντος. Κι έτσι, χάρη στην αγάπη που έχει ο άνθρωπος για τα πατροπαράδοτα και χάρη στην οξυδέρκεια ενός Πάπα του 4ου αι. μ.Χ. που καταλάβαινε πως το παλιό δεν είναι πάντα εχθρός του νέου, ο Κρόνος παραμένει ο θεός που ακόμα λατρεύουμε αφού ο συμβολισμός των εορτών του θα είναι επίκαιρος όσο θα υπάρχει ζωή και θάνατος, χειμώνας και καλοκαίρι, σκοτάδι και φως επειδή όπως είπε κι ο Καβάφης:

"Γιατί τα σπάσαμε τ’ αγάλματά των

γιατί τους διώξαμεν απ’ τους ναούς των

διόλου δεν πέθαναν γι’ αυτό οι θεοί…."

_________________________

Πρώτη δημοσίευση του άρθρου αυτού:  Περιοδικό 'Ο Φαρφουλάς' τεύχος 10. (Το αναρτώ και στο άλλο μου:kastellakia.blogspot.com

εικόνες 

Ο Μίθρας με τον Ταύρο και το φρυγικό Σκουφί

Από το Μουσείο του Βατικανού, αφιέρωμα. 'Soli Invicto Deo.." ('Στον Ανίκητο Θεό..' ) όπου ο Sol Invictus δεν παρουσιάζεται στο ηλιακό του άρμα αλλά  ως Ταυροκτόνος Μίθρας με 'πίλο' το φρυγικό σκούφο.

Ιανός, ο διπρόσωπος θεός  επίσης στο Βατικανό

Ερημίτης, ΙΧ θρίαμβος της Μεγάλης Αρκάνα του Ταρώ

Saturnus του Goya

δεξιά: ο Μίθρα και ο Ταύρος. Ο Πέρσης Θεός Μίθρα, του οποίου ο Ιησούς θεωρείται μετενσάρκωση, είχε γενέθλια στις 25 Δεκεμβρίου και πολλές άλλες ομοιότητες (από μητέρα παρθένα ως δήλωση 'Είμαι το Φως') και στόν τόπο παλιού ναού του χτίστηκε το Βατικανό. Είναι πολύ παλιότερος γι αυτό και συχνά απεικονίζεται να σκοτώνει Ταύρο, το σύμβολο της εποχής του.  

και εξώφυλλο του Φαρφουλά που φιλοξένησε αυτό το άρθρο

______________________________